कुलेखानी भरिँदाको खुसी

वर्षामासमेत लोडसेडिङ गरेर आलोचना खेप्दै आएको नेपाल विद्युत् प्राधिकरणको ध्यान हिउँद सुरु हुनासाथ कुलेखानी जलाशयतिर थियो । किनकि हिउँदमा लोडसेडिङको उकालिँदो मिटर र सम्भावित आलोचना नियन्त्रण गर्ने मापन यही जलाशयभित्र थियो । जलाशय भरिए लोडसेडिङ कम, नभरिए लोडसेडिङ बढी । अर्थात्, लोडसेडिङ भर्सेज कुलेखानी जलाशय । लोडसेडिङ र कुलेखानी जलाशय एकअर्काका विरोधी हुन् । जलाशय नभरिँदा लोडसेडिङ बलवान् हुन्छ । दुईबीचको टक्करमा यसपालि कुलेखानी जलाशयले नै जित्यो । परिणाम– विगतका तुलनामा हिउँदमा पनि लोडसेडिङ केही घट्यो ।
कुलेखानी नभरिने प्रक्षेपणपछि धेरैलाई यसैको चिन्ता थियो । प्राधिकरणका उच्च अधिकारीहरू लोडसेडिङ निर्धारण गर्ने भारप्रेषण केन्द्रका प्रमुख भुवन क्षत्रीलाई सोधिरहन्थे, ‘कुलेखानीको इन्द्रसरोवर कति भरियो ?’ असोज र कातिकभरि यो प्रश्नको उत्तर बारम्बार दिइरहे क्षत्रीले, आज यति मिटर पुग्यो, उति मिटर पुग्यो भन्दै । भाग्यवश नभरिने आँकलन गरिएको कुलेखानी जलाशय भरियो । सबैभन्दा खुसी भए उनै भुवन । त्यो खुसी प्राधिकरणका उच्चदेखि तल्लोस्तरका कर्मचारीहरूसम्म पनि फैलियो । कारण उही थियो– लोडसेडिङमा आउने कमी । ‘कुलेखानी नभरिएको भए दैनिक १८/१९ घन्टासम्म लोडसेडिङ गर्नुपर्ने अवस्था आउँथ्यो, धन्न भरियो’, क्षत्रीले भने– ‘यही कारण तीन घन्टा लोडसेडिङ घटाउन सक्यौ, कुलेखानीले प्राधिकरणको नाक जोगाइदियो ।’
जलाशय भरिँदा पूर्ण रूपमा विद्युत् उत्पादन दिने एउटै मात्र आयोजना हो, कुलेखानी । कुलेखानी पहिलोको ६० मेघावाट र कुलेखानी दोस्रोको ३२ मेघावाट क्षमता छ । कुलेखानी भरिन १५३० मिटर पुग्नुपर्छ । तर, भदौ महिनामा समेत नभरिएपछि र वर्षा नभएपछि प्राधिकरणभित्र ठूलो चिन्ता बढ्यो । उनीहरू पानी पार्ने उपायको खोजीमा लागे । तन्त्रमन्त्रका बलमा पानी पारिदिन्छु र जलाशय भरिदिन्छु भन्ने एक ज्योतिषी भेटिए । डंंगोल थरका ती ज्योतिषीले प्राधिकरणका इन्जिनियर र महाप्रबन्धकलाई भेटेर दाबी गरे– म पानी पारेर जलाशय भरिदिन्छु । हिउँदमा लोडसेडिङ चर्को हुने अनुमानसँगै चिन्तित बनेका प्राधिकरणका पदाधिकारीले उनलाई खाने/बस्ने व्यवस्थासहित आयोजनास्थल पठाए तर पानी परेन । यद्यपि प्रकृतिले भने साथ दियो, असोज पहिलो साता तीन दिनसम्म परेको अबिरल वर्षाले जलाशयमा पानी भरिदियो । त्यसमा पनि आधा मिटरका लागि बोरा राखेर थप पानी सञ्चय गरियो । करिब ४० सेन्टिमिटर पानी भरियो । यही पानीले प्राधिकरणको गिर्न लागेको ‘साख र प्राण’ जोगाइदियो । ‘विद्युत्सेवा दिने प्राधिकरणका लागि कुलेखानी मेरुदण्ड नै हो भने जनताका लागि बरदान, यो भरिँदा प्राधिकरणको प्राण र साख दुवै जोगिएको छ’, क्षत्रीले भने ।
भारप्रेषण केन्द्रमा १३ वर्षदेखि काम गरेका र एक वर्षदेखि प्रमुखको भूमिका निर्वाह गरिरहेका क्षत्रीसँग प्राधिकरणमा काम गरेको २७ वर्षे अनुभव छ । जिम्मेवारीका हिसाबले अहिले लोडसेडिङको सबाल पनि प्रत्यक्ष रूपमा जोडिएको छ उनीसँग । भारप्रेषणका यसअघिका प्रमुख शेरसिंह भाट व्यापार प्रवद्र्धन केन्द्रको निर्देशक बनेपछि लोडसेडिङसम्बन्धी सम्पूर्ण गाली र उत्तरदायित्व सबै क्षत्रीको थाप्लामा आइपुगेको छ । लोडसेडिङ बढ्दै जाँदा आलोचना खेप्नेमध्येका यिनै क्षत्रीसँग गुनासो गर्नेहरू बढेका छन् । यस्तो अवस्थामा लोडसेडिङ घटाउने एक मात्र ढाल बनिदियो, कुलेखानी जलाशय । ‘जलाशय नभरिएको भए लोडसेडिङको अवस्था भयावह हुन्थ्यो’, क्षत्रीले सम्झिए, ‘ऊर्जा संकटका बेला लोडसेडिङ घटाउने सबैभन्दा ठूलो साथी यही बनेको छ अहिले, नत्र त झन् कति धेरै आलोचना खेप्नुपथ्र्यो ।’ ७ किलोमिटर लामो यो जलाशय भरिँदा कुलेखानीबाट मात्र २१ करोड इनर्जी उत्पादन हुन्छ, जुन अहिलेको ऊर्जा संकट घटाउन ठूलो भरोसा हो ।’
करिब ७ सय मेघावाट विद्युत उत्पादन गर्ने क्षमता नेपालसँग छ । त्यो पनि हिउँदमा एक तिहाइ मात्र उत्पादन हुन्छ । अधिकांश जलविद्युत् आयोजना रन अफ द रिभरमा सञ्चालित हुने भएकाले हिउँदमा उत्पादन घट्छ । प्राधिकरणले यस वर्षभित्र करिब १०६३ मेघावाट माग हुने अनुमान गरेकोमा अहिल्यै त्यो माग १०१५ मेघावाट पुगिसकेको छ । झन्डै ५ सय मेघावाट अभाव हुँदा अहिले दैनिक १२ घन्टा लोडसेडिङ छ । ‘प्राधिकरण र निजी क्षेत्रका गरी ३ सय ६० मेघावाट विद्युत् उत्पादन छ भने भारतबाट दैनिक १४० मेघावाटको हाराहारीमा विद्युत् आयात गरिरहेका छौँ’, क्षत्रीले जलाशयको महत्त्व दर्साए, ‘९२ मेघावाटको जलाशय नभए ऊर्जामा ठूलै संकट आउँथ्यो ।’
कुलेखानी जलाशय नभरिने र हिउँदमा १९ घन्टासम्म लोडसेडिङ हुने प्राधिकरणको प्रक्षेपण भरिएको जलाशयले गलत मात्र साबित गरिदिएन, प्राधिकरणको इज्जत जोगाइदियो । १९ घन्टासम्म लोडसेडिङ गर्नुपर्दा उपभोक्ता, राजनीतिक दल तथा अन्य संघसंस्थाबाट पाउने विरोध र खस्कने साख पनि जोगिएको छ । ‘प्राधिकरण होइन, जनतालाई बिजुली नदिने अपराधीकरण’ भनेर विगतदेखि नै आलोचना हुँदै आएको थियो । पालुङ, चलेख, चित्लाङ, सिमखोला, काल्ची खोला, सेती खानीलगायतका ९ खोलाखोल्साबाट आएको पानी भरिएपछि मकवानपुर जिल्लाको कुलेखानीको शोभानै बढेको छ । भरिभराउ इन्द्रसरोबर हेर्ने आन्तरिक पर्यटक पनि बढेका छन् । ‘कुलेखानी भरिएकै कारण अब बढीमा दैनिक १६ घन्टा मात्र लोडसेडिङ हुन सक्छ’, क्षत्रीले सम्झिए ।