मृत्युको दशकौँपछि पनि आफ्ना कठिन साधनाबाट जन्मिएका महान् कृतिहरूका कारण सधैँ जीवित रहन्छन्– प्रेमचन्द । विशेषत: उपन्यास लेखन र शिल्पमा उनी कहिल्यै बिर्सिइँदैनन् । झन्डै दर्जन उपन्यासबाट भारतीय साहित्यलाई उनले छुट्टै उचाइ दिए । त्यसैले उनलाई भनिन्छ– ‘भारतीय उपन्यास सम्राट’ । उनको वास्तविक नाम धनपत राय हो । तर, ‘प्रेमचन्द्र’ नामले उनी स्थापित मात्रै होइन, विश्वविख्यात बने ।
३१ जुलाई १८८० मा भारतको वाराणसीदेखि चारमाइल टाढाको लमही गाउँको पाण्डेपुरको एक निर्धन परिवारमा बुबा अजायवलाल र आमा आनन्दीदेवीको सन्तानका रूपमा जन्मेका प्रेमचन्दको परिवार ठूलो थियो, सम्पत्तिको नाउँमा ६ बिघा जमिन । उनको परिवार बाबुको हुलाकको खरिदारको जागिरले जेनतेन चलेको थियो । प्रेमचन्दले गाउँको स्कुलबाटै प्रारम्भिक शिक्षा आर्जन गरेका थिए । आर्थिक स्थिति कमजोर भएकाले बाल्यकालमा बडो दु:खी थियो । राम्रो लाउनु र मीठो खानु कल्पनामा मात्रै सीमित हुन्थ्यो । स्कुलमा पनि उनी कमजोर विद्यार्थी थिए, गणितमा त झनै कमजोर । स्कुलमा उनी गणितको कक्षा बंक गर्थे । सानोमा बरालिएर बिग्रनुसम्म बिग्रेका थिए । एकदमै चकचके स्वभाव थियो । पढ्नमा होइन, खेल्नमा जोड दिन्थे । त्यही उमेरमा उनले साथीभाइको खराब संगतबाट चुरोट, बिँडी खान सिके । नराम्रोसँग बिग्रिए । आवारा, लफंगा बने ।
जुनबेला उनी खराब साथीभाइका संगतले जीवनको नराम्रो मार्गमा थिए, त्यही बेला एकजना किताब पसलेसँग उनको चिनजान भयो । त्यही सामान्य चिनजानले उनको जिन्दगीको लय नै बदलिदियो । भएको के थियो भने प्रेमचन्दका बाबुको हुलाकी जागिरेको क्रममा गोरखपुरमा सरुवा भयो । त्यतिखेर उनी १३औँ वसन्तमा हिँड्दै थिए । त्यहीको एक किताब पसलेसँग उनको जानपहिचान भएको थियो । फुर्सदको समय उनी त्यही बुद्धिलालको किताब पसलमा पुग्थे । त्यहाँ जाँदाजाँदै उपन्यास पढ्ने बानी बस्यो । सुरुमा उनलाई उर्दुमा लेखिएको उपन्यासले ध्यान तान्यो । पछि हिन्दीमा लेखिएका कैयौँ उपन्यास, काल्पनिक, जादुगरी तिलस्मी कथाहरू पढ्न थाले । उनमा एकप्रकारको पढ्ने लत नै बस्यो । उनले लेख्न सुरु गरे । सन् १८९७ अर्थात् १७ वर्षको उमेरदेखि निरन्तर लेख्न थाले । बीएसम्म अध्ययन गरेका प्रेमचन्द्रले सुरुमा उर्दु, फारसी र अंग्रेजी भाषा अध्ययन गरे ।
बनारसको क्विन्स कलेजमा पढिरहँदा उनको पन्ध्र वर्षको कलिलै उमेरमा एकजना राम्री युवतीसँग बिहे भयो । युवती राम्री भए पनि शीलस्वभाव, बानी व्यहोरा खराब थियो । प्राय: प्रेमचन्दसँग झगडा गरिरहन्थिन् । यसैकारण उनको वैवाहिक जीवन सफल हुन सकेन । बिहे गरेको दुई वर्षपछि आमा गुमाएका प्रेमचन्दले केही समयपछि बाबु पनि गुमाए । वैवाहिक जीवन असफल हुनु, बाबुआमाले सदाका लागि छोडेर जानुले उनी टुहुरो भए । जीवन–हिसाब बडो कष्टपूर्ण गतिमा हिँड्यो । पढाइ जारी राख्न धौधौ भयो । बाँच्नका लागि ट्युसन पढाउन थाले । जिन्दगी त अझै पनि कष्टपूर्ण नै थियो । खर्चले कहिल्यै पुगेन । हुँदाहुँदा बाँच्नका लागि आफ्ना महँगा पुस्तकहरू बेच्नुपर्ने स्थिति पनि आयो । त्यसमाथि ऋण लाग्यो । जस्तोसुकै कठोर स्थितिमा पनि साहित्य अध्ययन र लेखन छोडेनन् ।
प्रेमचन्द गान्धीजीको असहयोग आन्दोलनबाट निकै प्रभावित थिए । उनी रूढीवादी र कट्टरवादीको कडा शब्दमा विरोध गर्थे र मौलिक सुधारको वकालत गर्थे । उनले अंग्रेज साम्राज्यवादविरुद्ध जनमत तयार गर्ने काम सुरु गरे ।
पहिलो विवाह असफल भएपछि उनले दोस्रो विवाह शिवरानी नामक विधवा महिलासँग गरे । त्यतिखेर विधवालाई पत्नी स्विकार्नु ठूलो साहसिक कदम थियो, एउटा सामाजिक विद्रोह । उनीहरूको वैवाहिक जीवन सुमुधुर भयो । शिवरानीले प्रेमचन्दलाई प्रत्येक सुखदु:खमा साथ दिइन् । प्रेमचन्दले आफ्नी पत्नी शिवरानीलाई कति माया गर्थे भने उनले लेखेको यो पत्र साक्षी छ :
प्रिय रानी,
म तिमीलाई छोडेर काशी आएँ तर यहाँ तिमीविना शून्य लागिरहेको छ । के भनूँ ? तिम्री बहिनीको कुरा कसरी नमान्नु ? नमान्दा तिमीलाई नराम्रो पनि लाग्ने थियो । जतिबेला तिमीलाई उनीहरूले रोके, तब म तनाबयुक्त बनेँ । तिमी त आफ्नी बहिनीसँग बसेर त्यहाँ खुसी छौ होला तर म यहाँ चिन्तित छु, जस्तो एउटा गुँडमा दुइटा पक्षी बसेका हुन् र तीमध्ये एउटा नहुँदा दोस्रो चिन्तित भएको छ । तिम्रो यही न्याय हो, तिमी त्यहाँ मोज गर म तिम्रो नामको माला जप्नेछु । तिमी मसँग भएको भए म भरसक कतै जाने नाम लिने थिइनँ । तिमी आउने नामै लिँदिनौ । मलाई १५ तारिखमा प्रयोग प्रयाग युनिभर्सिटीमा बोलाइएको छ । यसैकारणले म अहिलेसम्म आउन सकिरहेको छैन नत्र अहिलेसम्म म एक्लै बस्ने नै थिइनँ, पहिल्यै आइसक्ने थिएँ । यसैले म पर्खेर बसेको छु । अब तिमी १५ गते आउनका लागि तयार भएर बस्नू । साँच्चै भनिरहेको छु, घरले मलाई खाइरहेको छ । कहिलेकाहीँ यो सोच्ने गर्छु, यो सबैले यसरी नै चिन्ता गर्ने गर्छन् या मैल मात्र हो ? तिमी भएको ठाउँसम्म रुपियाँ पुगिसक्यो होला । तिम्री बहिनीलाई मेरो नमस्ते सुनाइदिनू । बच्चालाई माया । कतै यो पत्रसँग म आइपुग्न पनि सक्छु । जवाफ छिट्टै लेख्नू ।
– धनपत
जिन्दगीभर साहित्य सिर्जनामा समर्पित प्रेमचन्दको पहिलो उपन्यास मन्दिरको रहस्य (आसरारे अवीद्) थियो । त्यो उपन्यास सन् १९०३ मा उर्दु साप्ताहिक पत्रिका ‘आवाजे खल्के’ मा धारावाहिक रूपमा प्रकाशित भएको थियो । यसैगरी, उनको दोस्रो उपन्यास ‘प्रेम’ हिन्दी साहित्यमा प्रकाशित भएको थियो । सन् १९०५ मा राजनीतितिर आकर्षित भएर ‘जमाना’ नामक पत्रिकामा राजनीतिक लेखहरू लेख्न थालेका थिए । साहित्यमा आफ्नो लेखन निखार्दै उनले ‘सेवासदन’ नामक उपन्यास निकाले । त्यो उपन्यासले भारतमा हल्लीखल्ली नै मच्चायो । सन् १९२४ मा उनले ‘रंगभूमि’ जस्तो चर्चित उपन्यास लेखेर श्रमिकको आवाजलाई बुलन्द पारे । यस उपन्यासले उनलाई चर्चाको शिखरमै पुर्यायो । उनलाई भारतमा ‘उपन्यास सम्राट’को पदवीले विभूषित गरियो ।
उनले सन् १९३१ मा गवन, सन् १९३२ मा कर्मभूमि र सन् १९३६ मा बहुचर्चित उपन्यास गोदान प्रकाशित गरेका थिए । उनको मंगलसूत्र उपन्यास अधुरै रह्यो । त्यसैले गोदान नै उनको अन्तिम र बहुचर्चित उपन्यास हुन पुग्यो । यसो त गोदानभन्दा अघि सेवासदन, निर्मला, प्रतिज्ञा, वरदान, कायाकल्प र प्रेमाश्रमजस्ता चर्चित उपन्यास पनि लेखेका थिए । प्रेमचन्दले नाटक क्षेत्रमा पनि उत्तिकै सशक्त कलम चलाएका छन् । उनका प्रख्यात नाटकहरूमा प्रेमको कैदी, कविता, संग्राम र मजदुर हुन् । झन्डै तीन सयजति कथा लेखेका प्रेमचन्दका उल्लेख्य कथाहरूमा नवनिधि, द्वादशी, प्रेमपूर्णिमा, पञ्चप्रसून, सप्तसुमन, प्रेमपच्चिसी, सप्तसरोवर, प्रेम आदि पर्दछन् । उनले चेखब, टल्सटाय, डिकेन्स, गोर्कीका कृतिको अनुवाद पनि गरेका थिए ।
मुन्सी प्रेमचन्दका अधिकांश उपन्यासमा किसान र जमिन्दारबीचको युद्ध, श्रमिक र मालिकबीचको लडाइँ, छुवाछूतको विरोध तथा मानवताको मूल्यका कथा छन् । उनलाई विश्वचर्चित बनाउने उपन्यास भने ‘गोदान’ नै हो । उनले यस उपन्यासमा ‘मेहता’ पात्रमार्फत आदर्श वाक्य बोलका छन्, ‘मसँग यस्ताहरूप्रति कुनै सहानुभूति छैन, जो कम्युनिस्टहरू भैँm कुरा गर्छन् र राजकुमारहरूभैँm जीवन व्यतीत गर्छन् ।’
स्वतन्त्रता र न्यायका पक्षपाती प्रेमचन्द आफ्नो जिन्दगीको उत्तरार्धमा विभिन्न रोगले ग्रस्त भएर थलिए । उनलाई सन् १९३२ देखि ग्यास्ट्रिक, अल्सर र ड्रप्सीजस्ता रोगले समातेर ओछ्यानमा परे । ५६ वर्षमा ८ अक्टोबर १९३६ मा यस धर्तीबाट उनी बिदा भए ।
प्रतिक्रिया