न्यायको खोजीमा रोल्पाली महिला

लैंगिक विभेदकारी हिंसा अन्तका लागि विश्वमै अभियान चलिरहँदा पनि रोल्पाली महिला भने अझै त्यसैको सिकार बनिरहेका छन् । एकातिर महिला हिंसा न्यूनीकरणका लागि महिला तथा बालबालिका कार्यालय रोल्पाले २६औँ अन्तर्राष्ट्रिय लैंगिक हिंसा दिवसका अवसरमा विभिन्न किसिमका कार्यक्रमको आयोजना गरी १६ दिने अभियान सञ्चालन गरिरहेको छ भने अर्काेतर्फ हिंसापीडित महिला न्यायको खोजीमा दौडिरहेका छन् ।

करिब २ वर्ष पहिले प्रेम विवाह गरेकी इरिवाङ रोल्पाकी २१ वर्षीया जैकला डाँगी न्यायको खोजीमा प्रहरीमा आएकी छन् । पति तथा घरपरिवारले ‘तँलाई मार्छु कुट्छ’ु भनेर डर धम्की देखाएपछि आफ्ना बाबुको सहयोगमा उनी प्रहरीमा आएको प्रहरी जवान रीता चौधरीले जानकारी दिइन् ।

यस्तै कुरेली–४ रोल्पाकी ३३ वर्षीया शान्ति बुढाले २१ असोजमा पतिले दोस्रो विवाह गरेको र आफूलाई वास्ता नगरेको भन्दै प्रहरीमा उजुरी दिइन् । पीडित बुढाका अनुसार पतिले दोस्रो विवाहपछि आफ्नो नागरिकतालगायत सम्पूर्ण कागजात कब्जामा लिएपछि उनी प्रहरी गुहार्न बाध्य हुनु परेको हो । अहिले इलाका प्रहरी कार्यालय रोल्पाले उनका पनिविरुद्ध बहुविवाहको मुद्दा दर्ता गरी सो घटनामाथि छानबिन तथा अनुसन्धान गरिरहेको छ ।

यसैगरी, बडाचौर–८ रोल्पाकी २० वर्षीया पार्वती बुढाथोकीका पति विदेश गएको अवस्थामा सासूससुराले बुहारीलाई कुटपिट गरी घरबाट निकाला गरेको भन्दै ८ कात्तिकमा बुढाथोकी न्याय खोज्दै प्रहरीमा आइन् । प्रहरीले सासूससुरा र पतिलाई झिकाई घटनामाथि छानबिन ग¥यो र सासू, ससुरा र पनिलाई माफी माग्न लगायो ।

यस्तै, सखी–३ चिसापानी, रोल्पाकी २३ वर्षीया रीता खाती परिवारले गरेको घरेलु हिंसा सहन नसकी करिब ६ महिनादेखि माइती घरमै बस्दै आएकी छन् । प्रेम विवाह गरेकी खातीले पनि पनिले जाँड रक्सी खाएर कुटपिट गर्ने र घरपरिवारले वास्ता नगर्ने गरेको आरोप लगाएकी छन् । साँझ बिहानको छाक पेटभरि खान अनि एकसरो लगाउन पनि समस्या हुन थालेपछि माइतीमै बस्दै आएको उनले बताइन् । मोबाइल फोनबाट प्रेम चलेपछि सानै उमेरमा विवाह बन्धनमा बाँधिएकी खातीलाई हतारमा गरेको विवाहबाट अहिले पछुतो भइरहेको छ । ‘रातदिनको श्रीमान्को कुटाइ र सासूससुराको गालीगलौज सुन्नुभन्दा बरु एकछाक खाएर बस्छु तर त्यो घरमा त मरे जान्नँ’, परिवारबाट पाएको हिंसाको स्मरण गर्दै उनी भन्छिन् ।

यी त जिल्लाका महिला हिंसाका प्रतिनिधि घटना मात्र हुन् । जिल्ला प्रहरी कार्यालय रोल्पाअन्तर्गत रहेको महिला तथा बालबालिका सेवा केन्द्रमा यस आर्थिक वर्षमा मात्र २८ वटा घरेलु हिंसा र २४ वटा सामाजिक हिंसा गरी जम्मा ५२ वटा महिला हिंसाका घटना दर्ता भएका छन् । अघिल्लो आवमा घरेलु हिंसा १ सय १२ वटा र सामाजिक हिंसा ४४ वटा गरी १ सय ५६ वटा महिला हिंसाका घटना दर्ता भएको प्रहरी जवान मिनू आलेले जानकारी दिइन् ।

उनका अनुसार उजुरीकर्ता महिलाले पतिले मादक पदार्थ सेवन गरी कुटपिट गर्ने, खान लगाउन नदिने, बिरामी पर्दा औषधि उपचार नगर्ने, पत्नी तथा बच्चाको बेवास्ता गर्ने, तथानाम अपशब्द बोलेर गाली बेइज्जती गर्ने, घरमा पत्नी हुँदाहुँदै दोस्रो विवाह गर्ने तथा घरमा रहेकी पत्नीको विवाह दर्ता र बच्चाको जन्मदर्तामा समेत बेवास्ता गर्ने गरेको दुःखेसो प्रहरीमा पोख्ने गरेका छन् । विशेषगरी २० देखि ४० वर्षसम्मका महिला प्रहरीसमक्ष न्याय माग्न आउने गरेको उनको भनाइ छ ।

यसैगरी, महिला तथा बालबालिका कार्यालय रोल्पामा यस आवमा मात्र करिब १५ वटा महिला हिंसाका घटना दर्ता भएका छन् । यसरी निवेदन दर्ता गराएका सबैजसो महिलाले सम्बन्ध विच्छेद गर्न चाहेको महिला विकास अधिकृत लोकेन्द्रा आचार्यले जानकारी दिइन् । उनका अनुसार पति विदेश जाने र घरमा भएकी पत्नीलाई नगन्ने, घरमा भएका सासूससुराले दुःख दिने, विदेशमा भएको छोरालाई फोनबाट कुरा लगाउने र यस्ता कुरा सुनेर पतिले फोनबाट पत्नीलाई धम्की दिने, गालीगलौज गर्ने, घरमा भएका पतिले पनि मदिराले मातेर पत्नीलाई कुटपिट गर्ने एवं शारीरिक तथा मानसिक रूपले यातना दिने गरेको पीडित महिलाले निवेदनमा उल्लेख गर्ने गरेका छन् ।

यसरी जिल्लामा १७ वर्षका किशोरीदेखि ५० वर्ष उमेरका नाति नातिनी देखिसकेका महिला पनि हिंसाको सिकार बनिरहेको उनको भनाइ छ । हिंसापीडित महिलाले सम्बन्ध विच्छेद गरेर टाढिएसँगै पतिले दोस्रो विवाह गर्ने गरेका छन् भने आमाबाबु दुवैले छोडेपछि यसको प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा नकारात्मक असर बालबालिकामा पर्ने गरेको देखिएको छ । जिल्लामा सबैभन्दा बढी मदिरा सेवनका कारण महिला हिंसा बढ्ने गरेको उनको भनाइ छ ।

आचार्यका अनुसार जिल्लामा आफू सक्षम नबन्दै १३–१४ वर्षकै कलिलो उमेरमा प्रेम विवाह गर्ने र २० वर्षको उमेरसम्म १ वा २ सन्तान जन्माइसक्ने भएका हुँदा पनि महिला आत्मनिर्भर बन्न सकिरहेका छैनन् जसका कारण उनीहरू घरेलु हिंसाको सिकार बन्न परिरहेको छ । यसरी बढिरहेको लैंगिक हिंसा न्यून गर्न कार्यालयले विभिन्न किसिमका सचेतना कार्यक्रम सञ्चालन गर्दै आएको पनि उनले जानकारी दिइन् । यसअन्तर्गत लैंगिक हिंसा न्यूनीकरणका लागि निगरानी समूह गठन र महिला सहकारी संस्थाको परिचालन तथा सशक्तीकरणका लागि जिल्ला संयोजन समितिको नियमित बैठक सञ्चालन भइआएका छन् ।

यस्तै, युनएफपिए रोल्पाका कार्यक्रम अधिकृत राजु जोशीका अनुसार लैंगिक विभेदमा आधारित हिंसा न्यूनीकरणका लागि जिल्लामा विभिन्न किसिमका चेतनामूलक कार्यक्रमहरू सञ्चालन भइरहेका छन् । महिला तथा बालबालिका कार्यालयको सहकार्यमा जिल्लामा हिंसापीडित महिलाका लागि ‘सेफ हाउस’को व्यवस्था गरिएको छ । गत आवदेखि अहिलेसम्म ५० जना हिंसापीडित महिलाले सेफ हाउसबाट सेवा लिइसकेका छन् । साथै, लैंगिक हिंसा न्यूनीकरणका लागि १६ दिने अभियानका अवसरमा विभिन्न कार्यक्रम आयोजना गरिएका छन् भने महिला हिंसाविरुद्ध रेडियोमार्फत पनि विभिन्न चेतनामूलक कार्यक्रम सञ्चालन भइरहेका छन् ।

जिल्ला विकास समिति, रोल्पाका सामाजिक विकास अधिकृत रत्नज्योति हमालले लैंगिक विभेदमा आधारित हिंसा अन्तका लागि महिला स्वयं नै जागरुक बन्नुपर्ने बताउँदै राज्यद्वारा व्यवस्था गरिएका कानुनी प्रावधानको कार्यान्वयनमा जोड दिए । साथै, हमालले जिल्लामा महिला कुनै किसिमको हिंसामा नपरुन्, उनीहरूले आत्मनिर्भरताको बाटो अँगालून् भन्नका लागि जिविस रोल्पाले क्षमता विकास, सीप विकास तथा आयआर्जनका कार्यक्रम सञ्चालन गर्दै आएको जानकारी दिए ।

जिविस रोल्पाले प्रत्येक वर्ष जिल्लामा लैंगिक हिंसाबाट प्रभावित महिलाका लागि सञ्चालित सेफ हाउसका लागि रकम उपलब्ध गराउँदै आएको छ । महिला अधिकारकर्मी सरस्वती आचार्यका अनुसार नेपाली समाजमा नियालेर हेर्दा अधिकारकर्मीका पत्नीसमेत प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा लैंगिक हिंसाको सिकार बनिरहेका दृष्टान्तहरू भेटिन्छन् ।