कडा डेंगुको क्रम बढ्दो, अबको प्रकोप थप घातक हुन सक्ला ?

गत वर्ष एक परिचित युवाले नाकबाट रगत बगेपछि उपचारका लागि अस्पताल आउनुभएको थियो । उहाँमा डेंगु संक्रमण पुष्टि भएको थियो । यो अवस्था भनेको कडा वा जटिल डेंगुको संकेत हो । यसलाई ‘डेंगु वार्निङ’ संकेतका रुपमा पनि लिइन्छ । गत वर्ष काठमाडौंमा डेंगुले खासै चर्चा नपाएको भए तापनि धेरै सङ्क्रमितमा नाकबाट रगत बग्ने समस्या लिएर आउने गरेको चिकित्सकहरुको अनुभव छ । तर गत वर्ष धेरै मानिसहरु सङ्क्रमित भएको अवस्थामा पनि आफ्ना नियमित दैनिकीलाई निरन्तरता दिएका देखिन्थे । यस्तो अवस्थालाई वार्निङ डेंगु भनेर नामाकरण पनि गरिएको थियो ।

वार्निङ डेंगु हुँदा पनि अधिकांशले स्वस्थ परामर्शसमेत लिने गरेका थिएन । यसरी जटिल डेंगु हुन सक्ने प्रबल संकेतहरु मध्येको एक नाकबाट रगत बग्ने समस्या ह्वात्तै बढेको अवस्थालाई मध्यनजर गर्दा आगामी दिन जटिल डेंगु व्यापक बढ्न सक्ने प्रबल सम्भावनाको अनुमान सहजै गर्न सकिन्छ । यसर्थ, ‘डेंगु वार्निङ’ संकेतको पनि व्यापक प्रचार गर्नुपर्ने देखिन्छ ।

‘डेंगु वार्निङ’ का संकेतहरु कस्ता हुन्छन् ?

‘डेंगु वार्निङ’ का संकेतका बारेमा डेङ्गु निर्देशिकामा समावेश भएको भए तापनि सर्वसाधारणको जानकारी वा चासोमा भने खासै छैन–थिएन । हुन त ‘डेंगु वार्निङ’ का संकेतहरु विशेषतः उपचारमा संलग्न चिकित्सकहरुलाई उपचार गर्दा बढी उपयोगी हुने वा बिरामीको सम्भावित जोखिमको आकलन गर्न सहज हुने गर्दछ । संक्रमितले ‘डेंगु वार्निङ’का केही संकेतहरु आफैँले पनि थाहा पाउन सक्दछन् ।

‘डेंगु वार्निङ’का संकेतमा निरन्तर बान्ता हुनु, पेट असाध्य दुख्नु, रक्तश्राप हुनु (नाक, गिजा, महिलाको योनीबाट रगत बग्नु) र अति आलस्य हुनु जस्ता लक्षणहरु पर्दछन् । यीबाहेक अस्पतालमा गरिने जाँच पडतालमा रगतको परीक्षण गर्दा प्लेटलेट्सको संख्या तीव्र गतिमा घट्नु–हेमाटोकृत बढ्नु, कलेजोको आकार बढ्नु–सुन्निनु अनि एक्स–रे वा भिडियो एक्स–रे (अल्ट्रासाउड) गर्दा छाती वा पेटमा पानी जमेको देखिनु ‘डेंगु वार्निङ’ का थप लक्षणहरु हुन् ।

माथि उल्लिखित ‘डेंगु वार्निङ’का संकेतहरु देखिएमा तुरुन्त नजिकैको अस्पतालमा गएर परीक्षण गरेमा सम्भावित जटिलताबाट बच्न सकिन्छ । घरको परिवारमा एकजना डेंगु संक्रमित भई पुष्टि भएको अवस्थामा परिवारको अर्को सदस्यमा पनि उस्तै लक्षणहरु देखिए परीक्षण गर्ने प्रचलन देखिँदैन । सन् २०२२ मा काठमाडौंमा डेंगुको ठूलो महामारी हुँदा संक्रमितको तीनदेखि पाँच गुणा बढीले आफूमा डेंगुको लक्षण मिल्दो हुँदा पनि रगत परीक्षण गर्ने गरेको थिएन ।

यसको निश्चित एन्टिभाइरल औषधि नहुनु अनि दुःखाइ कम गर्ने औषधि मात्र छ भन्ने मान्यताले पनि परीक्षण नगर्ने प्रचलन देखिन्छ । तर चिकित्सकको परामर्श अनुसार रगतको जाँच गर्न सके तीव्र गतिमा घट्दो प्लेटेलेट्सको संख्यालगायत अरु संकेतको आधारमा चिकित्सकलाई बिरामीको उपचार गर्नमा सहज हुने गर्दछ ।

बिरामीमा जटिल डेंगु देखिने सम्भावना वा जोखिमलाई धेरै हदसम्म कम गर्न सकिनेछ । माथि उल्लिखित संकेतहरुमध्ये नाकबाट रगत बग्ने समस्या काठमाडौंमा ह्वात्तै बढेकाले आगामी दिनहरुमा क्लासिकल डेंगुको लक्षणहरुको मात्र प्रचार नगरी ‘डेंगु वार्निङ’ का संकेतहरुको पनि व्यापक अनि सघन प्रचारको आवश्यकता रहेको देखिन्छ ।

अबको प्रकोप थप घातक हुन सक्ला ?

नेपालमा डेंगु पुष्टि भएको २० वर्ष पार गरिसकेको छ । डेंगुको तथ्यांक केलाउने हो भने नेपालमा दुई–तीन वर्षको अन्तरालमा भाइरस थप घातक अनि आक्रामक हुँदै गइरहेको देखिन्छ । सन् २०२२ मा काठमाडौंमा देखिएको डेंगु प्रकोप नेपालको इतिहासमा नै सबैभन्दा बढी संक्रामक अनि घातक थियो ।

त्यस यता ठूलो प्रकोप देखिएको छैन । यसर्थ, पनि आगामी कुनै पनि समयमा डेंगुको प्रकोप देखिन सक्ने अनि त्यो थप घातक हुन सक्ने सम्भावना उच्च देखिन्छ । गत वर्ष ‘डेंगु वार्निङ’ का संकेतहरु मध्ये नाकबाट रगत बग्ने संक्रमित ह्वात्तै बढेको थियो । त्यस्तै अघिल्ला वर्षहरुमा पनि धेरै संक्रमित महिलाका योनीबाट अत्यधिक रक्तस्रावको समस्या हुने गरेको चिकित्सकहरुको अनुभव छ ।

सन् २०१९ मा पहिलो पटक काठमाडौंले डेंगुको ठूलो प्रकोपको सामना गर्दा भने अधिकांश संक्रमितमा क्लासिकल डेंगुका लक्षणहरु जस्तैः टाउको दुख्ने, आँखाको गेडी दुख्ने, वाकवाक–बान्ता हुने, शरीरमा स–साना राता बिबिरा आउने, जोर्नी वा मांसपेशी दुख्ने र कतिपयमा पखाला समेत लाग्ने गरेको देखेको थियो । त्यस्तै मानिस संक्रमित पुष्टि हुने बित्तिकै आत्तिने गरेको पनि देखिन्थ्यो । तर अहिले डेंगुप्रतिको दृष्टिकोणमा धेरै परिवर्तन भएको देखिन्छ ।

धेरै संक्रमितहरु ‘डेंगु वार्निङ’ को अवस्थामा देखिन्छ । अनि धेरै ‘वाकिङ डेंगु’का संक्रमितहरु जटिल अवस्थाका बारेमा अनभिज्ञ देखिन्छन् । तसर्थ, केही वर्षयता ‘डेंगु वार्निङ’ का संकेतहरु बढ्दै जाँदा जटिल डेंगुको सम्भावना अनि मृत्युको सम्भावना वा जोखिम पनि बढेर गइरहेको देखिन्छ । भाइरसको फरक सेरोटाइपले त्यही व्यक्तिलाई पुनः संक्रमण गरे पनि जटिल डेंगु देखिन सक्ने विभिन्न अनुसन्धानहरुले देखाएका छन् ।

डेंगु संक्रमित नै नहुन सम्भव छ ?

डेंगु संक्रमण नहुन लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्नु एक मात्र उपाय हो भन्ने गरिन्छ । तर प्रश्न आउँछ ‘के यो सम्भव छ ?’ यो वास्तविकतामा असम्भव प्रायः देखिन्छ । यसर्थ, पनि होला हाल सम्बन्धित निकायको मुख्य लक्ष्य भनेको ‘शून्य डेंगुको मृत्युदर’ देखिन्छ । यसो हुनुमा डेंगु फैलाउने एडिस जातको लामखुट्टेको नियन्त्रण असम्भव प्रायः देखेर नै हो । यस्तो असम्भव देखिनुमा लामखुट्टेको लार्भा नष्ट गर्ने अभियानमा देखिएको उदासीनता र दिनमा बढी लामखुट्टेको सक्रियता नै हो ।

उदाहरणका लागि, कुनै चिकित्सकले बिरामी जाँच गरिरहेको बेला लामखुट्टेले टोकेमा तत्काल लामखुट्टे खोज्ने–मर्ने अवस्था रहँदैन । त्यस्तै, विद्यार्थीले कक्षामा अध्यन गरिरहेको बेला लामखुट्टेले टोकेमा पनि मार्न सक्ने अवस्था–सम्भावना हुँदैन । वा जो कोही आफ्नो काममा व्यस्त रहँदा लामखुट्टेले टोके तत्काल मार्नसक्ने सम्भावना नै हुँदैन । यी प्रतिनिधि उदाहरणहरुले पनि लामखुट्टे व्यापक फैलिए लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्न असम्भव प्रायः नै देखिन्छ ।

डेंगु संक्रमित हुँदैमा सबैलाई जटिल अवस्था सिर्जना हुने त होइन तर ‘डेंगु वार्निङ’का लक्षणहरु देखापरेमा भने जटिलताको सम्भावना बढ्ने हुँदा ‘शून्य डेंगु मृत्युदर’ को लक्ष्यमा सफलता पाउन पनि ‘डेंगु वार्निङ’का लक्षणहरु मिडियाका विभिन्न मध्यमहरुबाट सघन रुपमा प्रचारप्रसार गर्न ढिला भइसकेको छ । लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्न केही सामग्रीहरु बजारमा उपलब्ध भएका देखिन्छन् । तर दैनिक अनि नियमित प्रयोग गर्न सकेन भने लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्ने सम्भावना क्षीण नै देखिन्छ ।

अन्तमा, नेपालमा डेंगु पुष्टि भएको २० वर्ष पार गर्दैगर्दा भाइरसले आफूलाई थप आक्रामक र जटिल स्वरुपमा प्रस्तुत गर्दै आइरहेको देखिन्छ । काठमाडौंमा सन् २०१९ र २०२२ मा फैलिएको डेंगु प्रकोपहरुको बीचमा नै ठूलो भिन्नता देखिएको थियो । अर्थात् सन् २०१९ मा धेरै संक्रमितहरु देखिएको भए तापनि कडा वा जटिलताको तुलना गर्दा सन् २०२२ को कम देखिएको थियो ।

तर कोभिड–१९ को महामारी सकिएलगत्तै सन् २०२२ मा देखिएको डेंगु प्रकोप भने हालसम्मकै सबैभन्दा संक्रामक अनि कडा–जटिल थियो । यसबाट पनि नयाँ प्रकोपसँगै भाइरस थप संक्रामक र घातक हुने गरेको तथ्यांक देखिन्छ । यसो हो भने सन् २०२२ बाट हाल सन् २०२५ सम्म आइपुग्दा खासै ठूलो प्रकोप नदेखिएको अवस्थामा अबको कुनै पनि बेला डेंगु विगतको भन्दा थप संक्रामक (धेरै संक्रमित हुन सक्ने) अनि घातक (मृत्युदर बढ्न सक्ने) स्वरुपमा आउने सक्ने सम्भावनालाई नकार्न सकिदैन ।

(लेखक शुक्रराज ट्रोपिकल तथा सरुवा रोग अस्पतालको क्लिनिकल रिसर्च युनिटको संयोजक हुन्)