दमन, दान र दया

प्रजापति ब्रह्मालाई आफ्ना सन्तानमध्ये देवता असल हुन् भन्ने लागेको थियो । कुरा गुलिया गर्ने तर व्यवहार कप्टी भएपछि के लाग्यो । वृन्दा, दधीचि र विश्वामित्रमाथि देवताले घोर अन्याय गरे । देवताहरू अमृत टन्न पिउँछन् र अप्सरासँग मस्ती गरेर कमाएको पुण्य सक्छन् । मानिसको चालामाला पनि ठीक छैन । बाँचुन्जेल मान्छेहरूको मनमा लोभ भरिएको हुन्छ । अर्काको धन लुट्न र अर्काकी स्त्री बिटुल्याउन यिनीहरूको चित्त चञ्चल भइरहन्छ । मरेपछि पशुको योनीमा जन्म लिन पुग्छन् । असुरहरू त झन् मापाका निस्के । निर्बलियाहरूलाई पछिल्तिरबाट धकेलेर लडाइदिन्छन् । कोही गरिब ऋषि जंगलमा बसेर तपस्या गर्न लागेको छ भने त्यसलाई सताउँछन् ।
स्वर्ग, मत्र्य र पाताल तीनवटा सुन्दर लोकको सृष्टि गरेर पनि ब्रह्मालाई सन्तोष भइरहेको थिएन । सन्तानहरू कुबाटोमा लागेकाले ब्रह्मा बूढाको मनमा खेद भरिएको थियो । एक दिन बूढाले तिनै सन्तानलाई बोलाए र भने, ‘बाबु हो † सन्तान भएपछि सुख हुन्छ भन्थे, खै मलाई त तिमीहरूबाट एक रत्ति सुख भएन । आकाशगंगाका अरू छिमेकीहरू हाम्रा तीन लोकको बेथिति र भाँडभैलो देखेर खिस्सी उडाउँछन् । अब म तिमीहरूलाई अंशबन्डा गरिदिन्छु र तपस्या गर्न जान्छु ।
बूढा सुर्ताएको देखेर देवता, मानिस र असुरहरू चिन्तित हुँदै भने, ‘पिताजी, कृपया आजै हामीलाई छोडेर कतै नजानुहोस् । हामी त बेसाहारा हुन्छौँ । झन् भाँडभैलो हुनेछ । बरु, हामीलाई एकपटक क्षमा गर्नुहोस् र अब आइन्दा के गर्नुपर्छ उपदेश दिनुहोस् ।’
ब्रह्माजीलाई सन्तानहरू आफ्ना सामु नतमस्तक भएको देखेर सन्तोष भयो । यद्यपि उपदेश दिएर मात्र के गर्नु, सुन्ने पात्रता तिनमा थिएन । ब्रह्माले भने, ‘ल ठीकै छ, तिमीहरू सुध्रन्छौ कि म एकपटक चेष्टा गरिहेर्छु । तर, यतिखेर भोगको तिर्सना, लोभी चित्त र बलको घमन्डले गर्दा तिमीहरूको बुद्धि भ्रष्ट भएको छ । दूषित भाँडोमा शुद्ध वस्तु राख्दा पनि दूषित नै हुन्छ । अत: पहिला एक वर्षसम्म यम, नियम र ब्रह्मचर्यको अभ्यास गरेर चित्त शुद्ध बनाऊ तब मात्र म उपदेश दिनेछु ।’ पिताजीको आज्ञा शिरोपर गरी तिनीहरू चित्त शुद्ध बनाउन तपस्या गर्न गए ।
एक वर्षपछि जब देवताहरू आइपुगे, ब्रह्माजीले उपदेश दिँदै भन्नुभयो— द । एकाक्षरी उपदेश सुनेपछि देवताहरू पहिला त अलमलिए, पछि उपदेश बुझेजस्तो गरी मुसुक्क हाँसे । ‘तिमीहरूले के बुझ्यौ ?’ ब्रह्माले सोधे । ‘पक्कै पनि इन्द्रियहरूको दमन गर भन्नुभएको हो’ देवताहरूले भने । ‘यथाशक्य दान गर, धेरै लोभ नगर भन्नुभएको हो’ मानिसहरूले यस्तो बुझेको बताए । ‘सायद, बलको घमण्ड नगर, सबै प्राणीप्रति दया गर भन्नुभएको हो’ असुरहरूले सुझाए । आखिरमा ब्रह्माले भने, ‘जसले जसरी बुझेको छ, उसैगरी उपदेशको पालना गर, तिमीहरूको कल्याण हुनेछ ।’
हामीमध्ये अधिकांश यो हिन्दू मिथकका कोही न कोही पात्रमा अनुवाद हुन सक्छौँ । कोही देवताका रूपमा, कोही मानिसका रूपमा र कोही असुरका प्रतिनिधि पात्रका रूपमा । देवत्व हुनु नै देवता हुनु हो, मानवीयता हुन मानिस हुनु हो र असुरत्व हुनु असुर हुनु हो । ब्रह्माको स्थान हाम्रो विवेकले प्रतिनिधित्व गर्नसक्छ ।
सन्तान थरीथरीका भनेझैँ देवत्वको अभ्यास गर्ने कोही न कोही हामीबीच पनि छन् । जस्तो, १७ वर्षदेखि सोल्टी मोडनजिकै ‘आमाको घर’ सञ्चालन गरेर बसेकी दिलशोभा श्रेष्ठ । ४५ जना असहाय वृद्धाहरू र त्यत्तिकै संख्यामा अनाथ बालबालिकालाई आश्रय दिएकी छन् दिलशोभाले । वृद्धाहरूलाई उनी आमा भन्छिन्, बालबालिकालाई छोराछोरी । ‘कुन प्रेरणाले तपाईंले यो पुण्य कार्य आरम्भ गर्नुभयो ?’ कसैले दिलशोभालाई सोध्यो । उनले सहज ढंगले भनिन्, ‘काम गर्नलाई जोखाना हेर्नुपर्दैन । आफ्नै सन्तानबाट परित्यक्त भई सडकमा हात फैलाएर याचना गरिरहेकी कुनै असहाय आमालाई पहिलोपल्ट मैले देखेँ । तत्क्षण उनलाई मेरो घरमा आश्रय दिएँ । कसैबाट परित्यक्त हुनुको पीडा मैले पनि भोगेकी थिएँ । मलाई उनको पीडाले छोइहाल्यो ।’
दिलशोभाले आफ्नो एउटा सानो संसार बनाएकी छिन् । जुन, आममानिसको भन्दा नितान्त भिन्न सोच र आदर्शले ओतप्रोत छ । उनी असहाय र निरुपाय आत्मालाई खाना खुवाउँदा आनन्दित हुन्छिन् । तृप्त भएपछि तिनको चेहरामा फैलिने उज्यालो, तिनको आँखामा उर्लने कल्याणको भावना र तिनका ओठबाट बर्सने आशिषले दिलशोभा प्रशन्न हुन्छिन् । दिलशोभाले अनुभूति गरेको सुखको स्तर दुई पैसाको लोभ गर्ने र घरमा भर्सक कोही नछिरोस् भनी दैलोमा भोटे कुकुर बाँधेर बस्नेहरूको भन्दा निश्चय नै माथिल्लो स्तरको हुनुपर्छ । अन्यथा, तिनले जस्तै मै खाउँm, मैलाउँm भन्न दिलशोभालाई पनि आउँदो हो । अमेरिकाबाट कमला भुसाल र श्री अरविन्द आश्रमबाट प्रेम भुसालले ‘आमाको घर’लाई गरेको खाद्यान्न सहयोग लिएर पंक्तिकार दिलशोभालाई भेट्न पुगेको थियो । नामजस्तै दिलकी धनी दिलशोभाले सरल नेपाली भाषामा गहनतम मानवीय आदर्श सुनाइन् । कसैले उनलाई सोध्यो, ‘तपाईंलाई पनि अरूले जस्तै निजी जीवन बाँच्न मन लागेन ?’ मुसुक्क हाँस्दै उनले भनिन्, ‘एउटा तोरीको दाना माटोमा बिलाएर जान्छ र लहलहाउँदो तोरीको बोटलाई जीवन दिन्छ । अन्तत: तेल भरिएका सयौँ दाना तयार हुन्छन् । प्रकृतिको यही नियम हामी मानिसहरूमा पनि लागू हुन्छ । एकजनाले त्याग गर्दा सयौँले जीवन पाउँछन् । एउटी आमालाई पाल्न थालेपछि अरू आमाहरूलाई पनि पाल्न मन लाग्यो ।’ घरमा नयाँ खटिया राख्ने ठाउँ हुँदासम्म उनले असहाय आमाहरूलाई आश्रय दिइरहिन् । आफूलाई, आफ्नो निजी जीवनलाई उत्सर्ग गरेर जुन सुखानुभूति हुन्छ, त्यो त सायद हामीले आफूलाई कुनै न कुनै ढंगले दिलशोभामा अनुवाद गरेपछि नै अनुभूति हुन सक्ला । आफ्नो जीवनकालमा करिब यस्तै अनुभूति पाएका महाकवि देवकोटाले भनेका छन् :
खोज्छन् सबै सुख भनी सुख त्यो कहाँ छ,
आफू मिटाई अरूलाई दिनु जहाँ छ ।
यस्तो लाग्छ, जसरी आममानिसलाई लोभ गर्ने आदत बसेको छ, उसैगरी दिलशोभालाई त्याग गर्ने बानी लागेको छ । देश, काल र परिस्थितिवश कसैलाई अरूलाई लुटेर खुसी हुने लत बस्छ, कसैलाई अरूलाई दिएर प्रशन्न हुने । वर्तमान कालखण्डका राजनीतिक अगुवाहरूमा अरूलाई लुटेर खुसी हुने स्वभाव बसेको छ । एकजना पचासौँ तिकडम गरेर सत्तामा पुग्छ र बाँकी सबै उसलाई लघार्न आरम्भ गर्छन् । देशलाई नयाँ शासकको खाँचो हो कि सहमतिको ? मूढमतिहरूको मस्तिष्कमा यति सरल कुरा पनि घुस्दैन । राजनीतिक अगुवाले आफूलाई असुरमा अनुवाद गरेका हुँदा तिनको पात्रता नष्ट भएको छ । हामी स्वयंले आफूलाई देवता, मानिस वा असुर केमा अनुवाद गरिराखेका छौँ यो आफैँलाई नियाल्दा थाहा हुन्छ । पहिला पापपुण्यको हिसाब राख्ने चित्रगुप्त हुन्थे भन्ने मिथक थियो । आज विज्ञानले सावित गरेको छ— चित्रगुप्त चाहिँदैन, समाज र स्वयंले खराब भनेको काम गर्दा कानुनत: कुनै न कुनै समयमा शारीरिक रूपमा दण्डभागी हुने सम्भावना रहन्छ नै, मानसिक रूपमा जीवनको अन्तकालसम्म अपराधबोधले आत्मा छियाछिया बनाइरहन्छ ।
खुसी पनि छ, उदासी पनि छ । खुसी यसकारण कि केही दिलशोभाहरूले मानवीय चेतनालाई माथि उठाएका छन् र झन्डै दैवीकल्याणको अनुकरणीय आदर्श व्यवहारमा देखाइदिएका छन् । उदासी यसकारण कि अगुवाहरूले देशको बलात्कार गरिरहेका छन् । अधिकांश असल मानिस निष्क्रिय छन्, मुठ्ठीभर खराब मानिस सक्रिय छन् । हाम्रो दुर्भाग्य, यस युगमा शेषशायी विष्णुको नाभीबाट कोही विश्वनियन्ता ब्रह्मा जन्मँदैन । जसले लोभीपापी अगुवाहरूलाई घुक्र्याओस्, हप्काओस् । असुरचित्त भएकालाई पात्रता विकसित गर्न यम, नियम र ब्रह्मचर्यको शिक्षा देओस् र अन्तत: तिनका कानमा द अर्थात् दाम्यत, दत्त, दयध्वम्को मन्त्र फुकिदेओस् ।