संगीतको भावभूमि

घाम भर्खर डुबेको छ, तारा उदाएका छैनन्, क्षितिज दृश्यमा रुख, विरुवा र पहाडका पाश्र्वचित्र हेरिरहेको मानिस उदास–उदास हुन्छ । उदासी मनस्थितिले हृदयमा संगीतको एक तीक्ष्ण भंmकार सिर्जना गरिदिन्छ । तारा नउदाएको क्षितिज हेरिरहेको मानिसको परिकल्पित मनोदशाले संगीतको एक धुन सिर्जना हुन्छ त्यो गोलाकारमा उड्दै उड्दै माथि जान्छ । अनि तयार हुन्छ संगीतले लछप्पै भिजेर हृदय तरंगित गर्ने परिपूर्ण गीत । कवि भीमदर्शन रोकाको एक कवितामा संगीत दिनुअघि घाम डुवेर तारा नउदाएको त्यही आकाश हेरेकी थिइन् गायिका लोचन भट्टराईले । भीमदर्शनका शब्दहरू लोचनको संगीतका भावभूमी बने, त्यसपछि उनको हृदयमा ध्वनित भयो संगीत:
एक्लै एक्लै उदास उदास छु म
घाम डुबी तारा नउदाएको आकाश हुँ म…†
शब्द र संगीतको आत्मीय मिलन जसमा हृदयलाई अल्हादित गर्ने सामथ्र्य हुन्छ । भनिन् लोचन भट्टराईले ‘गीतमा कसरी संगीत भर्ने मैले बाटो पाउन सकेकी थिइनँ, भीमदर्शन रोकाको मुक्तकको त्यही अंशको परिकिल्प्ति वातावरणले एकदिन एक्कासी मेरो हृदयबाट संगीत निस्कियो ।’ शब्दहरूको भावमा डुब्न सक्नेले मात्र संगीतमा हृदयस्पर्शको तीक्ष्णता सिर्जना गर्न सक्छ । यो तत्त्वज्ञान लोचनलाई नारायणगोपालले सिकाएका हुन् । स्वरमा जादुयी मुच्र्छना भएका नारायणगोपाल उनलाई ठूल्छोरी भनेर बोलाउँथे र संगीत सिर्जनामा लाग्न प्रेरणा दिन्थे । नारायणगोपाल लोचनलाई बारम्बार भनिरहन्थे ‘ठूल्छोरी † एउटा कुरा सुन, तिमीसँग साहित्यको ज्ञान छ । शास्त्रीय संगीत पनि जानेकी छौ । स्वरलिपीमा पनि पोख्त भइसकेकी छ् यौ । अब, तिमी आफैले संगीत भर्ने गर्नु ।’
नारायणगोपालले भनेका कुरा अहिले लोचनको स्मृतिमा बल्झिन्छ, साँच्चै भाव बुझेर संगीत भर्दा गीतले जीवन पाउने रहेछ । ‘अहिलेसम्म सात सय ५० वटाजति गीत गाएकी छु । १० वटा एल्बम निकालेकी छु । गीतको स्तर मापन महत्त्वपूर्ण ठानिनँ । तर, हिजोआज शब्दको स्तरले मात्रै मेरो गायनको भाव जागृत हुन्छ ।’
स्वाद थाह नपाए पनि सन्तुष्टिको अनौठौ अनुभूति दिने ध्वनितरंग हो संगीत । पानीको स्वाद कसले परिभाषित गर्न सक्छ ? तर, तिर्खाएका बेला पानीबाट मिल्ने सन्तुष्टि † यही हो संगीतबाट मानिसले पाउने आनन्द । शब्द र संगीतको मिलनभूमी पनि यही सन्तुष्टि हो । लोचनले मुनामदन गाइन्, भीमदर्शनका गजल गाइन्, लय भरिन्, लेखनाथका फुटकर कविता गाइन्, अहिले इटहरीका एक अपांग बालकको कवितामा संगीत भर्दै छिन्, जो आँखा देख्दैनन्, कान सुन्दैनन् । तर, उनले रचेका कवितामा देवकोटाको तहको साहित्यिक अभिव्यक्ति पाउँछिन् लोचन । संगीतमा शब्द छनोटको यो कला उनले नारायणगोपालबाटै पाएकी हुन् ।
०००
०४३ सालमा रेडियो नेपालले आयोजना गरेको आधुनिक गायन प्रतियोगितामा पहिलो भएपछि लोचनको जीवनमा एक दिन यस्तो आयो, त्यो दिन रेडियो नेपालबाट फोन आउँछ उनलाइ– ‘लोचन तिमीलाई नारायण गोपालले बोलाउनुभएको छ ।’ उनी भगवान् नै मान्थिन् नारायणगोपाललाई । ‘मैले विश्वासै गर्न सकिनँ, नारायणगोपालले नै बोलाउनुभएको ।’ नारायण गोपालले स्वर्णिम सन्ध्यामा गाउनको लागि बोलाएका रहेछन् । भोलिपल्ट गइन् उनलाई भेट्न ।
‘अगाडि परेपछि ढुकढुकी साह्रै बढ्यो । मलाई विद्धानसँग बोल्न अनि मूर्खसँग संगत गर्न साह्रै डर लाग्छ’ यसैगरी डराइन् लोचन पनि एक विद्वान् संगीतज्ञसँग बोल्न ।
सानो छोरालाई पनि उनले सँगै लिएर नारायणगोपाललाई भेट्न गएकी थिइन् । भन्छिन् उनी, ‘दाइको अगाडि परेपछि डरले आत्तिएकी थिएँ । के भनेर बोल्ने जस्तो लागिरहेको थियो । नमस्ते भनौँ की, के भनौँ जस्तो भइरह्यो । रेडियो नेपालको सानो स्टुडियोमा उहाँ हुनुहुन्थ्यो । हार्मोनियम अगाडि थियो । मैले गएर चुपचाप हात जोडेँ । उहाँ पनि बोल्नुभएन बस्ने इसारा गर्नुभयो । छोरालाई एउटा टुलमा राखेर म अर्कोमा बसेँ । दाइले हार्मोनियम बजाइरहनुभएको थियो । एकछिन्पछि हार्मोनियम बजाउँदै पुराना आर्टिस्टको केही गीत, भक्तराज अनि दीप श्रेष्ठ, अरुणा लामाको स्लो गीत गाउन सक्छौ भनेर सोध्नुभयो । मैले मुन्टो हल्लाएर आउँछ भने । मलाई रिहल्र्सल गराउनुभएन । किन छिटो विश्वास गर्नुभयो थाहा छैन । त्यही दिनको पहिलो सम्बोधनमा मलाई ठूल्छोरी भन्नुभएको थियो । सँधै म उहाँको ठूल्छोरी नै भइरहेँ । रिहल्र्सल नगरी उहाँसँग तारादेवीको ‘ए कान्छा ठट्टैमा यो बैंश जान लाग्यो… गाएँ, जीवनको हरेक मोडमा… अनि मुनामदनको गीतमा डबल गायौँ ।’
शब्दहरूलाई अनुभूत गरेर गाउने र शब्दहरूलाई छाम्ने क्षमता पनि लोचनको त्यहीँबाट विकास भयो । उनले नारायणगोपालसँग संगत त दुई वर्ष मात्र गरिन् । लोचनले देखिन् पन्ना पल्टाएर हातले छाम्दै एक लाइन पढेपछि गीतको स्तर बुझिहाल्थे नारायणगोपाल । ‘गीतमा भावना आउनुपर्छ, फिलिङ गरेर गाएको गीतले उत्कृष्ट स्थान पाउँछन् भनेर उहाँबाटै सिकेकी हुँ । शास्त्रीय संगीत बुझाउने पनि उहाँ नै हो’ लोचनले भनिन् ।
नारायणगोपालले त्यसबेला भनेका केही कुराहरू जिस्केको भैँm लाग्थ्यो लोचनलाई । आपैँm संगीत भर्न उनी भनिरहन्थे लोचन के भनेको होला जस्तो ठान्थिन् । नारायणगोपालले एक दिन घरमै बोलाएर जोड गरेरै भने, ‘म जिस्केको होइन, तिमीलाई साहित्यको रस थाहा छ, संगीतको लिपी बुझेकी छौ, अब आपैँm संगीत भर्न थाल । मैले भनेको मानिनौ भने संगीतकारहरूको घर धाउँदा–धाउँदै तिमी बूढी हुन्छ्यौ ।’
त्यतिबेला लोचनले त्यसलाई सिरियसरूपमा लिइनन् अहिले आएर लाग्न थालेको छ । शब्द र संगीतको मिलनभूमीले नै गीतको स्तर निर्धारण गरिदिन्छ । शब्द ठोस हुन्छन् संगीतले तिनको ब्यक्तित्व बनाइदिन सक्नुपर्छ । शब्द र संगीतको मिलन सही भएन भने शब्दहरू आत्माहीन भइदिन्छन् र संगीत विधवा भइदिन्छ जस्तो लाग्छ अचेल लोचनलाई ।
०००
नरायणगोपालको निधन भएको १४ वर्षपछि मात्रै लोचनले आपैँm संगीत भर्ने सल्लाहलाई सिरियसली लिइन् । ०५८ सालको त्यही एकदिन थियो, जुन दिन भीमदर्शनको ‘घाम डुबी तारा नउदाएको आकाश हुँ म भन्ने मुक्तक संग्रह’ उनको हात पर्‍यो र त्यसै दिनदेखि उनको हृदयमा संगीतको अलौकिक तरंग फुर्‍यो । एउटा यस्तो संयोग महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले ज्यादै मन पराएर प्रशंसा गरेका भीमदर्शनको कविता लोचनको संगीतको भावभूमी बन्यो ।
उनले मुक्तक पढ्न पुस्तक पल्टाइन्, पहिलो मुक्तकमै एउटा असाधारण आत्मानुभूति थियो । ‘आत्मा भिजाएर शब्दहरू पोखिएका थिए, जति पढ्दै गयो त्यति बेचैनीले सताउँदै गयो । यो कृतिको न्यायको लागि मैले स्वर भर्नै पर्छ भन्ने अठोट गरेँ । मलाई थाहा थियो, संगीतकारहरू शब्दमा संगीत भर्नको लागि हिसाब गर्छन् । मिटर नमिले संगीत भर्ने रुची देखाउँदैनन् । तर, मलाई म्याथम्याटिक्सको संगीतले चित्त बुझ्दैन । हृदयको मिटरमा सुहाएपछि लय निस्कियो: एक्लै एक्लै उदास….’ अनि बनिन् लोचन एक शास्त्रीय संगीतकार । भीमदर्शनको कविता र संगीतको बेदनामय तापक्रम बोकेर सजियो ।
लोचनले भीमदर्शनको छन्दबद्ध कवितालाई लय भर्ने अठोट गरेका बेला जीवनको अन्तिम अवस्थामा अस्पतालको शय्यामा थिए भीमदर्शन । अस्पताल भेट्न गइन् । उनी बोल्नै नसक्ने थिए । उहाँको अवस्था देखेर लोचन भावुक बनिन् । अनि, बल्लबल्ल साहस जुटाएर उनको कवितालाई लय भर्ने अनुमती माग्न आएको बताइन् । ‘मेरो आवाजले भीमदर्शन दाइको मुहारमा चमक आयो । तेजिला आँखा बनाएर उहाँले अनुमती दिनुभयो । तर, संगीत भर्ने मान्छे पाउन निकै गाह्रो भएपछि आपैँmले संगीत भरेँ :
एक्लै एक्लै उदास उदास छु म
घाम डुबी तारा नउदाएको आकाश हुँ म…†