पाकिस्तान र भारतको युद्ध : विश्वका शक्तिशाली देशहरू कोसँग नजिक छन् ?

काठमाडौं । शीतयुद्धको समयमा पाकिस्तानले भारतसँग १९६५ र १९७१ को युद्ध लडेको थियो । शीतयुद्धमा पाकिस्तान अमेरिकाको नेतृत्वमा रहेको पश्चिमी गठबन्धनको हिस्सा थियो । शीतयुद्धको समयमा सन् १९७९ मा सोभियत संघले अफगानिस्तानमाथि आक्रमण गरेको थियो ।

सोभियत संघ अफगानिस्तानमा कम्युनिष्ट सरकार चाहन्थ्यो र इस्लामिक कट्टरपन्थीहरूलाई सत्ताबाट टाढा राख्न चाहन्थ्यो । अर्कोतर्फ, अमेरिकाको अभियान कम्युनिष्ट सरकार भएका देशहरूलाई कमजोर पार्ने थियो । अफगानिस्तानमा सोभियत संघलाई हराउन अमेरिकाले पाकिस्तानबाट सहयोग लिइरहेको थियो ।

बदलामा, पाकिस्तानले अमेरिकाबाट आर्थिक र सैन्य सहयोग प्राप्त गर्न जारी राख्यो । अमेरिकाको पाकिस्तानसँगको निकटता उसको रणनीतिक आवश्यकताका कारण थियो र यो आवश्यकता अनन्त थिएन ।

अफगानिस्तानमा पाकिस्तान र अमेरिकाले प्रवर्द्धन गरेका कट्टरपन्थीहरू उनीहरूका लागि चुनौती बने र यो चुनौती आजसम्म पनि कायम छ । १९६२ मा चीनले भारतमाथि आक्रमण गर्‍यो। चिनियाँ आक्रमणको लगभग तीन वर्ष पछि, पाकिस्तानले भारतमाथि आक्रमण गर्‍यो तर उसको मूल्यांकन गलत साबित भयो ।

पाकिस्तानको आँकलन गलत सावित भयो

त्यसपछि पाकिस्तानलाई लाग्यो कि चीनसँगको युद्धका कारण भारतको मनोबल निकै कमजोर भएको छ र त्यसैले यसलाई पराजित गर्न सकिन्छ । तर पाकिस्तानले आफ्नो लक्ष्य हासिल गर्न सकेन । १९६५ को युद्धमा अमेरिकाले पाकिस्तानलाई कुनै सैन्य सहयोग गरेन तर भारतलाई पनि सहयोग गरेन ।

१९७१ को युद्धमा अमेरिकाले पाकिस्तानलाई सहयोग गरेको थियो । अमेरिकी युद्धपोत युएसएस इन्टरप्राइज पनि भियतनामबाट बंगालको खाडीमा पुग्यो । आवश्यक परेमा अमेरिकाले पाकिस्तानलाई मद्दत गर्न सक्छ भन्ने सन्देश सोभियत संघलाई दिन अमेरिकाले यो गरेको भनिन्छ ।

अमेरिकाले प्रत्यक्ष हस्तक्षेपको लागि कुनै आदेश नदिए पनि कूटनीतिक र मनोवैज्ञानिक स्तरमा पाकिस्तानसँग थियो । १९७१ को अगस्ट महिनामा, भारतकी तत्कालीन प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीले ‘भारत–सोभियत शान्ति, मैत्री र सहयोग सन्धि’ मा हस्ताक्षर गरेकी थिइन् । यस सम्झौता अन्तर्गत, सोभियत संघले भारतलाई युद्धको अवस्थामा कूटनीतिक र हतियार दुवै रूपमा सहयोग प्रदान गर्ने आश्वासन दियो ।

१९७१ मा भारत र पाकिस्तानबीच १३ दिनको युद्ध भएको थियो। यो युद्ध पूर्वी पाकिस्तानमा उत्पन्न मानवीय संकटका कारण भएको थियो । यो युद्ध पछि मात्र पूर्वी पाकिस्तान बंगलादेश बन्यो । यसको अर्थ भारत पाकिस्तानलाई दुई टुक्रामा विभाजन गर्न सफल भयो ।

पाकिस्तान पश्चिमाहरूको सहयोगी भए पनि, उसले भारत विरुद्धको हरेक युद्ध हारेको थियो । भारतको विरुद्धमा पाकिस्तानलाई पश्चिमाहरूको मात्र समर्थन थिएन, खाडीका इस्लामिक देशहरू पनि उसको साथमा थिए । शीतयुद्ध समाप्त भएको लगभग नौ वर्ष पछि, १९९९ मा, पाकिस्तानले फेरि एक पटक कारगिलमा आक्रमण गर्यो र यस पटक पनि पछि हट्नुपर्यो ।

भारत विश्वको चौथो ठूलो अर्थतन्त्र हो

यी तीन युद्धपछि संसार पूर्ण रूपमा परिवर्तन भएको छ । सोभियत संघ धेरै टुक्रामा विभाजित भयो र अब रूस मात्र बाँकी छ । तर संसार द्विध्रुवीयबाट एकध्रुवीयमा परिवर्तन भएको छ र अब चीनले अर्को ध्रुवको लागि बलियो दाबी गरिरहेको छ । अर्कोतर्फ, भारत विश्वको चौथो ठूलो अर्थतन्त्र पनि बनेको छ। परिवर्तनशील संसारमा भारतको पनि आफ्नै स्थान छ तर पाकिस्तान अझै पनि आर्थिक मोर्चामा साउदी अरेबिया, चीन र विश्वव्यापी संस्थाहरूमा निर्भर छ ।

अमेरिकालाई अब अफगानिस्तानमा कसको सरकार छ भन्ने कुराको धेरै वास्ता छैन । यस्तो अवस्थामा पहिले जस्तो पाकिस्तानको आवश्यकता छैन । दुई देशबीचको सम्बन्ध अहिले कति गहिरो र पारस्परिक छ भन्ने कुरा दुवै देशले एकअर्काको अर्थतन्त्रमा कति योगदान पुर्‍याइरहेका छन् भन्ने कुरामा पनि निर्भर गर्दछ ।

विश्वका दुई ठूला अर्थतन्त्रहरू– अमेरिका र चीनसँग भारतको द्विपक्षीय व्यापार यो १०० अर्ब डलर नाघेको छ भने महत्वपूर्ण खाडी देश युएईसँग भारतको द्विपक्षीय व्यापार पनि १०० अर्ब डलर नाघेको छ । साथै, साउदी अरेबियासँग भारतको वार्षिक द्विपक्षीय व्यापार पनि लगभग ५० अर्ब डलर पुगेको छ ।

फेब्रुअरी २०२२ मा युक्रेन र रुसबीच युद्ध सुरु भएपछि, भारतको रुससँगको द्विपक्षीय व्यापार पनि बढेर ६५ अर्ब डलरभन्दा बढी पुगेको छ । भारतका तीन ठूला व्यापारिक साझेदार र साउदी अरेबिया या त पाकिस्तानका साथी हुन् या पहिलेका साथी थिए । तर पाकिस्तानसँग यी देशहरूको द्विपक्षीय व्यापार उल्लेखनीय छैन ।

टर्किए कोसँग छ ?

कुनै पनि देशले चाहँदैन कि भारत जस्तो ठूलो बजार पाकिस्तानको लागि बेवास्ता गरियोस्। जम्मू कश्मीरको विशेष दर्जा समाप्त गर्ने विषयमा साउदी अरेबियाले भारतको विरोध नगर्दा, पाकिस्तानी विश्लेषकहरूले भने कि उसको व्यावसायिक स्वार्थ भारतसँग जोडिएको छ । साउदी अरबका युवराज मोहम्मद बिन सलमानले पनि हिन्दुत्वको छवि भएका प्रधानमन्त्री मोदीलाई आफ्नो जेठो भाइ भन्छन् ।

शीतयुद्ध पछि परिवर्तित विश्वमा भारतको सान्दर्भिकता बढेको छ, जबकि पाकिस्तानले आफ्नो पुरानो महत्व कायम राख्न पनि असफल भएको छ । यस वर्षको जनवरीमा ट्रम्प दोस्रो पटक अमेरिकाको राष्ट्रपति बनेपछि लेनदेन सम्बन्धलाई थप बढावा मिल्यो ।

यसको अर्थ, शीतयुद्धमा को अमेरिकाको साथमा थियो र को यसको विरुद्धमा थियो भन्दा पनि तपाईं अमेरिकाबाट कति किन्नुहुन्छ र कति बेच्नुहुन्छ भन्ने कुराले बढी अर्थ राख्छ । ट्रम्प रुससँग पनि राम्रो सम्बन्ध चाहन्छन् । तर पाकिस्तानले हाल सामना गरिरहेको आर्थिक कमजोरीलाई ध्यानमा राख्दै, किन्ने वा बेच्ने धेरै सम्भावना छैन ।

भारत र पाकिस्तान दुवै आणविक शक्तिसम्पन्न देश हुन् र बढ्दो तनावलाई ध्यानमा राख्दै, दुवै देशलाई विश्वव्यापी स्तरमा शान्ति वार्ताको लागि अपील गरिएको छ । विश्वभरका देशहरूबाट आएका यी अपीलहरूले कसलाई पाकिस्तानसँग सहानुभूति छ, कसलाई भारतसँग छ, र को पूर्ण रूपमा तटस्थ छ भन्ने बुझाइ सिर्जना गरिरहेको छ ।

‘हामी भारत र पाकिस्तान बीच बढ्दो तनावको बारेमा चिन्तित छौँ’, टर्कीका राष्ट्रपति रेसेप तैयप एर्दोगानले बिहीबार राति ट्विटरमा एक पोस्टमा भने । यो तनाव युद्धमा परिणत हुन सक्छ । मिसाइल आक्रमणका कारण ठूलो संख्यामा सर्वसाधारणले ज्यान गुमाइरहेका छन् । पाकिस्तान र यसका जनता हाम्रा दाजुभाइ जस्तै हुन् र हामी उनीहरूको लागि अल्लाहसँग प्रार्थना गर्छौँ ।

साउदी र इरानी मन्त्रीहरू भारत भ्रमणमा

एर्दोगानले भने, ‘मैले पाकिस्तानका प्रधानमन्त्री शाहबाज शरीफसँग फोनमा कुरा गरेको छु, मलाई लाग्छ जम्मू कश्मीरमा भएको भयानक आतंकवादी हमलाको अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा अनुसन्धान गरिनुपर्छ, केही मानिसहरू आगोमा घिउ थप्न खोजिरहेका छन्, तर टर्किए तनाव कम गर्ने र वार्ता सुरु गर्ने पक्षमा छन्, हामी चाहन्छौँ कि परिस्थिति नियन्त्रण बाहिर जानु अघि दुई देशहरूबीच वार्ता सुरु होस् ।’

एर्दोगानले जे भनेका छन् त्यो पाकिस्तानको लाइनको समर्थनमा छ । पाकिस्तानले पहलगाम आक्रमणको अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा अनुसन्धान गर्न पनि माग गरिरहेको छ । यसबाहेक, एर्दोगानले पाकिस्तानमा मारिएका मानिसहरूलाई श्रद्धाञ्जली मात्र दिएका छन् र त्यहाँका मानिसहरूलाई दाजुभाइको रूपमा वर्णन गरेका छन् ।

एर्दोगानले टर्किएको कमान्ड सम्हालेदेखि नै पाकिस्तानसँग सैन्य स्तरको सम्बन्ध बढेको छ र भारतसँगको दूरी बढेको छ ।
टर्की र पाकिस्तान दुवै सुन्नी मुस्लिम बहुल देश हुन् र दुवैले इस्लामिक देशहरू बीचको एकताको बारेमा कुरा गर्दै आएका छन् । यसका बाबजुद पनि, भारत र टर्की बीचको वार्षिक द्विपक्षीय व्यापार १० अर्ब डलर नाघेको छ, जबकि पाकिस्तानसँग यो कुनै न कुनै रूपमा १ अर्ब डलर मात्र नाघेको छ ।

अर्कोतर्फ, साउदी अरबका विदेश राज्यमन्त्री अदेल अल–जुबैर बिहीबार अचानक भारत आइपुगे। यो अदेल अल–जुबैरको अघोषित भ्रमण थियो । बिहीबार जुबैरले भारतीय विदेशमन्त्री एस जयशंकर र प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीलाई पनि भेटेका थिए । यसपछि एडेल पाकिस्तान जाने बताइएको छ ।

इरानका विदेशमन्त्री सैयद अब्बास अरघची पनि भारत आएका थिए । इरानी विदेशमन्त्रीले यसअघि पाकिस्तानको भ्रमण गरेका थिए । अराग्चीको भ्रमण पहिले नै तय भइसकेको थियो ।

अदेल अल–जुबैरको अचानक भारत भ्रमण र प्रधानमन्त्री मोदीसँगको भेटलाई पनि असामान्य मानिएको छ । प्रधानमन्त्री मोदी साउदी अरबको भ्रमणमा हुँदा २२ अप्रिलमा पहलगाममा आक्रमण भयो र २६ पर्यटकको मृत्यु भयो । यस आक्रमणपछि, प्रधानमन्त्री मोदीले भ्रमण बीचैमा छोडे ।

साउदी र इरान के गर्न खोजिरहेका छन् ?

अदेल अल–जुबैरलाई भेटेपछि, भारतका विदेशमन्त्री एस जयशंकरले इन्स्टाग्राममा लेखे, ‘साउदी अरेबियाका विदेश राज्यमन्त्री अदेल अल–जुबैरसँग राम्रो कुराकानी भयो । आतंकवादलाई दृढतापूर्वक लड्ने सम्बन्धमा भारतको बुझाइ साझा गरियो ।’

साउदी अरेबियाले अप्रिल ३० मा एक विज्ञप्ति जारी गर्दै दुवै देशलाई शान्तिको लागि अपील गरेको थियो र सबै विवादहरू वार्ताबाट समाधान गर्न सुझाव दिएको थियो । साउदी अरेबियाको भनाइले यो कसैको साथमा उभिएको जस्तो आभास दिँदैनथ्यो ।

अहिले भारत र पाकिस्तानबीच तनाव बढिरहेको बेला साउदी अरेबियाका विदेश राज्यमन्त्री बिहीबार भारत पुगेका छन् । साउदी अरेबियाले हरेक कठिन समयमा पाकिस्तानको साथ दिएको छ ।

१९७१ को युद्ध होस् वा १९६५ को । मे १९९८ मा, जब पाकिस्तानले भारतको पाँच आणविक परीक्षणको जवाफ दिने कि नदिने भन्ने निर्णय गरिरहेको थियो, साउदी अरेबियाले पाकिस्तानलाई हरेक दिन ५० हजार ब्यारेल तेल निःशुल्क दिने वाचा गरेको थियो ।

शीतयुद्धमा साउदी अरेबिया पनि पश्चिमा शिविरमा थियो र त्यसैले पाकिस्तानसँगको निकटतामा कुनै असुविधा थिएन । तर अब संसार परिवर्तन भएको छ । पाकिस्तानप्रति पश्चिमाहरूको दृष्टिकोण पनि परिवर्तन भएको छ । भारत पश्चिमाहरूको नजिक गएको छ र पाकिस्तानप्रति अविश्वास बढेको छ । यस्तो अवस्थामा पाकिस्तान र साउदी अरेबियाको सम्बन्ध पनि प्रभावित भएको छ ।

कश्मीरमा साउदी अरेबियाको अडान पाकिस्तानसँगै रह्यो, तर जब भारतले अगस्ट २०१९ मा जम्मू र कश्मीरको विशेष दर्जा समाप्त गर्यो, साउदी अरेबियाको अडान पूर्ण रूपमा तटस्थ रह्यो । त्यतिबेला पाकिस्तानमा इमरान खानको सरकारमा विदेशमन्त्री रहेका शाह महमूद कुरैशीले पनि साउदी अरेबियाको आलोचना गरेका थिए ।

इरान कोसँग छ ?

इरानले पनि कश्मीरमा पाकिस्तानको लाइनलाई समर्थन गर्दै आएको छ । इरानका सर्वोच्च नेता अयातोल्लाह अली खामेनीले पनि भारतका मुस्लिमहरूको बारेमा मुखर बोल्दै आएका छन् । तर पहलगाम आक्रमणपछि भारत र पाकिस्तानबीचको तनाव कम गर्न इरानले मध्यस्थता गर्ने प्रयास गरिरहेको छ ।

पहलगाम आक्रमणपछि भारत र पाकिस्तानबीचको तनावका बीच इरानले कुनै पनि देशको पक्ष लिइरहेको छैन । आफ्नो भ्रमणको क्रममा इरानी विदेशमन्त्री सैयद अब्बास अरघचीले विदेशमन्त्री एस जयशंकर, राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार अजित डोभल र राष्ट्रपति द्रौपदी मुर्मुसँग भेट गरे ।

यी बैठकहरूपछि जारी गरिएको विज्ञप्तिमा इरानको विदेश मन्त्रालयले भनेको छ, ‘भारत र इरानबीच ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्बन्ध रहेको छ, दुई देशको संयुक्त आयोगको २० औं बैठक सम्पन्न भयो, यो दुई देशबीच आर्थिक साझेदारी बढाउने सुनौलो अवसर हो, चाबहार बन्दरगाहको बारेमा पनि धेरै तहमा छलफल भएको थियो, यसबाहेक, दक्षिण एसियामा स्थिरता र सुरक्षाको महत्त्वमा पनि जोड दिइएको थियो, भारत र पाकिस्तानबीचको हालैको तनावलाई वार्ताको माध्यमबाट कम गर्नुपर्छ ।’

इरानका विदेशमन्त्रीले त्यस्तो केही भनेनन् जसले इरान पाकिस्तान वा भारतको साथमा छ भन्ने सन्देश दिनेछ । इरानले सम्पूर्ण मामिलामा आफ्नो तटस्थता देखाएको छ ।

इजरायलले खुलेआम भारतलाई समर्थन गरिरहेको बेला इरानको यो अडान हो । इजरायल र इरान बीचको शत्रुता कसैबाट लुकेको छैन । भारतका लागि इजरायली राजदूतले धेरै पटक भनेका छन् कि भारतलाई आत्मरक्षाको अधिकार छ ।

अर्कोतर्फ, फ्रान्सले पनि आतंकवाद विरुद्धको लडाईमा भारतको साथ रहेको बताएको छ । चीनले पाकिस्तान भित्र भारतको सैन्य कारबाहीप्रति दुःख व्यक्त गरेको थियो तर आतंकवादको निन्दा पनि गरेको थियो । रुसले पनि आतंकवाद विरुद्धको लडाईमा भारतको साथमा रहेको बताएको छ ।

अमेरिकाले पनि आतंकवादको खुलेआम निन्दा गरेको छ र दुवै देशलाई वार्ताको लागि अपील गरेको छ। अर्कोतर्फ, निक्की हेली जस्ता नेताहरूले खुला रूपमा भारतलाई समर्थन गरिरहेका छन् । पूर्व बेलायती प्रधानमन्त्री ऋषि सुनकले भारतको सैन्य कारबाहीलाई समर्थन गरेका छन् ।