पेरिस । सन् १९७५ मे १६ मा विश्वको सर्वोच्च शिखर सगरमाथा आरोहण गर्ने जापानकी जुन्को ताबेई पहिलो महिला बनिन् । आधा शताब्दीपछि विश्वको सबैभन्दा अग्लो पर्वतमा महिलाद्वारा हजारौँ आरोहण हुन लागेको छ ।
आठ हजार आठ सय ४९ मिटर (२९ हजार ३२ फिट) अग्लो शिखर चढ्नु मुख्यतया पुरुषहरूको उपलब्धि रहेको छ । हिमालयन डाटाबेसका आँकडाहरूको एएफपी विश्लेषण अनुसार सन् २०२५ मे महिनासम्म महिलाहरू नौ सय ६२ पटक सगरमाथा शिखर पुगेका थिए भने पुरुषहरू ११ हजार ९ सय ५५ पटक त्यहाँ पुगेका थिए ।
हुने छैन सीमित
सन् १९७५ मा ताबेई सगरमाथा शिखरमा पुग्दा उनीभन्दा अघि ३८ पुरुष त्यहाँ पुगिसकेका थिए । उनको सम्पूर्ण महिला टोलीसँग उनले आफ्नो अभियानका लागि प्रायोजकहरू खोज्न संघर्ष गरेकी थिइन् । प्रायः उनीहरूलाई आफ्ना बच्चाहरूको हेरचाह गर्नु नै राम्रो हुने भनिएको थियो ।
‘सबै पुरुषले हाम्रो रुचिहरूलाई सीमित गर्छन् र म सीमित हुन चाहन्नँ’, ताबेईले आरोहण गरी फर्किएपछि आफ्नो नोटबुकमा लेखिन् । ११ दिनपछि एक तिब्बती महिला फान्टोग विपरीत दिशाबाट शिखरमा पुष्गन् ।
उनले सगरमाथा आरोहण गर्ने आफू पहिलो महिला भएको विश्वास गरिन् । ओर्लिएपछि मात्र ताबेईले आफूलाई पछि पारेको थाहा पाइन् । आफ्नो नोटबुकमा ताबेईले आफ्ना अन्य लक्ष्यहरू उल्लेख गरिन्, विश्वको दोस्रो सबैभन्दा अग्लो शिखर के२ चढ्ने र वैज्ञानिक पत्रिकामा काम गर्न फर्कने ।
केही महिला शेर्पा
त्यसयता सगरमाथामा ८५ विभिन्न राष्ट्रियताका आठ सय ७० फरक महिलाले आरोहण गरेका छन् र केहीले धेरै पटक सफलता हासिल गरेका छन् । नेपाली पर्वतारोहीहरू पछि संयुक्त राज्य अमेरिका, भारत र चीनले शिखरमा सबैभन्दा बढी पुरुषहरू पठाएका छन् र ३९ प्रतिशत महिला पठाएका छन् ।
आफ्ना ग्राहकहरूलाई सगरमाथासम्म साथ दिने नेपाली गाइडहरू अर्थात शेर्पाहरू लगभग सबै पुरुष छन् । सगरमाथाको घर नेपालमा पुरुषहरूले गरेको आरोहणको आधा हिस्सा छ तर महिलाहरूको केवल नौ प्रतिशत मात्र ६६ फरक महिलाद्वारा ९० आरोहण भएको छ ।
सन् २०१२ मा आरोहण गरेकी दावा याङ्जुम शेर्पा हाल सन् २०१८ मा अन्तर्राष्ट्रिय डिप्लोमा प्राप्त गर्ने प्रमाणित नेपाली गाइड हुने एक मात्र महिला हुन् । ‘यो एउटा चुनौतीपूर्ण क्षेत्र हो, अझ बढी यदि तपाईं एउटी छोरी हुनुहुन्छ भने त्यहाँ केही व्यक्तिहरू थिए जसले यो छोरीको काम होइन, मैले काम पाउँदिन भनी भनेका थिए’, उनले भनिन् ।
यसअघि सन् १९९३ मा पासाङ ल्हामु शेर्पा सगरमाथा शिखरमा पुग्ने पहिलो नेपाली महिला बनेकी थिइन् । अवतरणको समयमा उनी उचाइ रोगबाट पीडित एक सहकर्मीसँग बसेकी थिइन् । दुवैको थकानका कारण मृत्यु भयो ।
उनी राष्ट्रिय नायिका बनिन् र सगरमाथाको आधार शिविरबाट आज पदयात्रा गर्दा उनलाई श्रद्धाञ्जलि अर्पण गर्ने स्मारकबाट सुरु हुन्छ । सन् २००० मा शिखरमा पुग्ने दोस्रो महिला एवं पासाङ ल्हामुकी उत्तराधिकारी लाक्पा शेर्पाले त्यसपछि आरोहणको सङ्ख्याका लागि महिला रेकर्ड दाबी गरेका छन् भने उनले मे महिनासम्म १० पटक आरोहण गरिसकेका छन् ।
अक्सिजन बिना
जुन्को ताबेईको १३ वर्षपछि न्युजिल्यान्डकी लिडिया ब्राडी सन् १९८८ मा अक्सिजनको बोतल बिना शिखरमा पुग्ने पहिलो महिला बनिन् । अक्सिजनको बोतल श्वासप्रश्वासको सहायता हो र यसले उचाइको प्रभावलाई क्षतिपूर्ति दिन्छ ।
जसै उनले एक्लै आरोहण गरिन्, उनको अभियानका अन्य सदस्यहरू नेपालको राजधानी काठमाडौं फर्के । त्यहाँ उनीहरूले सार्वजनिक रूपमा उनको सफलतामा शंका व्यक्त गरे ।
आफ्नो अनुमतिले अनुमति दिएको भन्दा अर्को मार्ग लिएका कारण निकालिनुको सामना गर्दै ब्राडीले नेपाली पर्यटन मन्त्रालयमा आफ्नो उपलब्धि दाबी नगर्ने निर्णय गरिन् तर यसलाई वर्षौँपछि मान्यता दिइयो ।
महिला र पुरुषलाई सँगै लिइँदा केवल दुई सय २९ आरोहण अर्थात एक प्रतिशतभन्दा कम अक्सिजन बिना सफल भएका छन् । ब्राडी र अन्य केवल ९ जना महिला यो सूचीमा छन् ।
महिलाहरू राम्रोसँग तयार
‘यो पूरक अक्सिजनसँग चढ्नुभन्दा फरक खेल हो, शायद महिलाहरू त्यसको बारेमा अलिकति बढी जागरुक छन्’, जर्मनीकी बिल्ली बिर्लिङले भनिन् । बिर्लिङ हिमालयन डाटाबेसकी निर्देशक हुन् भने उनले सगरमाथा शिखरसम्मको अभियानहरू ट्र्याक गर्ने छिन् ।
‘महिलाहरू प्रायः राम्रोसँग तयार हुन्छन् र जब पर्वतमा जोखिम लिने कुरा आउँछ, तिनीहरू सायद अलि बढी रूढीवादी हुन्छन् , त्यसैले सायद एउटी महिला एक्लैले भन्छिन्, ‘तपाईंलाई थाहा छ, यो धेरै खतरनाक छ, म तल जान्छु’, जबकि एक पुरुष पर्वतारोही अझै पनि जान्छ’, सन् २००९ मा सगरमाथा आरोहण गरेकी बिर्लिङले भनिन् ।
त्यसैले हरेक वर्ष प्रयास गर्ने एक सय महिलामध्ये केवल ६६ प्रतिशत मात्र सफल हुन्छन् । पुरुषहरूको ७५ प्रतिशतको तुलनामा उनीहरूको मृत्युदर कम हुन्छ । सगरमाथाको भिरालोमा प्रत्येक एक सय ५३ प्रयासमा एक महिलाको मृत्यु हुन्छ भने प्रत्येक ७० प्रयासमा एक पुरुषको मृत्यु हुन्छ ।
सगरमाथाको शिखरमा महिलाहरू अझै पनि अल्पसङ्ख्यकमा छन् । त्यहाँ पुग्ने महिलाहरूको अनुपात बढ्दै गइरहेको छ । तिनीहरू सन् २००० को दशकमा १६ पुरुष बराबर एक थिए भने दुई दशकपछि १० मा एक भएका छन् ।
‘अहिले मेरा धेरैजना साथी छन् जो अविवाहित छन् र सन्तानविहीन छन् र उनीहरूले बढी पैसा कमाउँछन्, त्यसैले तिनीहरू बाहिर गएर आठ हजारमाथिका शिखरहरूमा जान सक्छन’, बिर्लिङले भनिन् । आरोहणको लागत ४५ हजार डलरदेखि दुई लाख डलरसम्म फरक हुन्छ ।
प्रतिक्रिया