भारत र पाकिस्तानसँग कुन प्रकार र कतिवटा ड्रोन छन् ?

काठमाडौं । भारत र पाकिस्तानबीचको तनावको समयमा, दुवै पक्षले एकअर्कामाथि आक्रमण गर्न ड्रोन प्रयोग गरेको देखिएको छ । दक्षिण एसियाका यी दुवै देश आणविक शक्ति सम्पन्न छन् ।

भारतीय सेनाले शुक्रबार एक विज्ञप्तिमा भनेको छ कि पाकिस्तानले ८ र ९ मे को राति भारतका धेरै ठाउँमा ड्रोन आक्रमण गरेको थियो । भारतीय सेनाकी प्रवक्ता कर्नेल सोफिया कुरेशीले भनिन्, ‘पाकिस्तानले लगभग ३००(४०० ड्रोनहरू प्रहार गरेको छ ।’

पाकिस्तानले पनि यस्तै दाबी गरेको छ । पाकिस्तानले २५ वटा भारतीय ड्रोन खसालेको दाबी गरेको छ, जसको बारेमा भारतबाट कुनै आधिकारिक प्रतिक्रिया आएको छैन ।

यो नयाँ तनावमा ड्रोनको प्रयोगको बारेमा रक्षा विज्ञ ब्रिगेडियर शारदेन्डु भन्छन्, ‘यो नयाँ विधि र प्रविधिले सुसज्जित छ, जुन मानवरहित छ । यसमा तपाईंको लडाकु विमानको प्रयोग समावेश छैन। मानवरहित नभएकोले आक्रमणकारीको ज्यान जाने छैन, त्यसैले पाइलटलाई पनि पठाउने कुनै जोखिम छैन ।’

ड्रोनले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ

अप्रिल २२ मा पहलगाममा पर्यटकहरूमाथि भएको आक्रमणपछि भारत र पाकिस्तानबीच तनाव चरम सीमामा छ । यस आक्रमणमा पर्यटक सहित कुल २६ जनाको मृत्यु भएको थियो। यस आक्रमणको जवाफमा भारतले मे ६(७ को राति पाकिस्तानका ९ स्थानमा आक्रमण गर्यो ।

यो तनावमा ड्रोनहरू प्रवेश गरेका छन् । ड्रोनहरूलाई औपचारिक रूपमा मानवरहित हवाई सवारी साधनको रूपमा चिनिन्छ। ड्रोन एक प्रकारको उड्ने रोबोट हो, जसलाई सफ्टवेयर प्रणालीद्वारा नियन्त्रण गर्न सकिन्छ । उडान योजना, उडान मार्ग आदि ड्रोनको सफ्टवेयरमा पूर्व–प्रोग्राम गर्न सकिन्छ र टाढाबाट नियन्त्रण गर्न सकिन्छ।

यी स्वायत्त रूपमा उडाउन सकिन्छ । ड्रोनहरूले जहाजमा रहेका सेन्सरहरू र ग्लोबल पोजिसनिङ सिस्टम ९न्एक्० सँग मिलेर काम गर्छन् । इम्पेरियल वार म्युजियमको वेबसाइटका अनुसार, यसलाई पहिले रिमोटली पाइलटेड भेहिकल (RPV) भनिन्थ्यो । यो पहिलो विश्वयुद्धको समयमा अमेरिका र इङ्गल्याण्डले बनाएको थियो। जुन १९१७(१९१८ मा परीक्षण गरिएको थियो। यी पहिले रेडियोद्वारा नियन्त्रित थिए ।

रक्षा विज्ञ ब्रिगेडियर शारदेन्डु भन्छन्, ‘आजकल बनाइएका ड्रोनहरू धेरै उन्नत छन्, तपाईं टाढाबाट लक्ष्य पत्ता लगाउन सक्नुहुन्छ र त्यसलाई निशाना पनि बनाउन सक्नुहुन्छ, यदि यो दुर्घटनाग्रस्त भयो भने, लडाकु विमानको तुलनामा आर्थिक क्षति कम हुन्छ ।’

यद्यपि, ९र११ को आक्रमणपछि अमेरिकाले यसलाई अफगानिस्तानमा व्यापक रूपमा प्रयोग गरेको छ। हालै यो रूस–युक्रेन युद्धमा प्रयोग भइरहेको छ । ९ मे २०२५ को रोयटर्सको रिपोर्ट अनुसार, गेरन–२ एक कामिकाजे वा आत्मघाती ड्रोन हो । यसलाई रूसले युक्रेनको ऊर्जा पूर्वाधार नष्ट गर्न प्रयोग गरेको छ ।

रोयटर्सका अनुसार रुसले मस्कोको रेड स्क्वायरमा चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङ र दुई दर्जन विदेशी नेताहरूको अगाडि रुसी निर्मित ड्रोन प्रदर्शन गरेको छ । भारत र पाकिस्तानबीचको हालैको तनावलाई हेर्दा आधुनिक युद्धमा ड्रोनको भूमिका महत्त्वपूर्ण बन्दै गएको स्पष्ट हुन्छ ।

बिहीबार, पाकिस्तानी सेनाका प्रवक्ता लेफ्टिनेन्ट जनरल अहमद शरीफ चौधरीले भने, ‘उनको देश ड्रोन आक्रमणको रडारमा छ, कराँची र लाहोर जस्ता ठूला जनसंख्या भएका शहरहरूलाई ड्रोनले लक्षित गरिरहेको छ ।’

यद्यपि, भारतले पहिलो दिन नै आफ्नो आक्रमणमा कुनै पनि सैन्य स्थललाई लक्षित नगरिएको बताएको थियो । तर बदलिँदो परिस्थितिका बीचमा भारतीय सेनाको कर्नेल सोफिया कुरेशीले बिहीबार भनिन्, ‘भारतले लाहोरमा रहेको वायु रक्षा प्रणालीलाई सफलतापूर्वक ध्वस्त पारेको छ ।’ कुरेशीले यस आक्रमणमा ड्रोन वा मिसाइल प्रयोग गरिएको थियो भन्ने कुरा स्पष्ट पारिनन् ।

भारतसँग भएका ड्रोनहरू

भारतसँग धेरै प्रकारका ड्रोनहरू छन् । बालाकोट सर्जिकल स्ट्राइक पछि, इजरायलसँग धेरै ड्रोन सम्झौताहरू भएका छन् । यद्यपि, रक्षा विज्ञ ब्रिगेडियर शारदेन्डु भन्छन्, ‘पाकिस्तानको तुलनामा भारतसँग तीनवटा ड्रोन छन्, जसका कारण भारतसँग बढी मारक क्षमता छ ।’ यस प्रकारको लडाईमा भारतको पाकिस्तान भन्दा बढी क्षमता छ । यसमा हारोप, हेरोन मार्क–२ र स्काई–स्ट्राइकर जस्ता ड्रोनहरू समावेश छन् ।

भारतसँग स्काई–स्ट्राइकर ड्रोन । यी भारत र इजरायलको संयुक्त उद्यमअन्तर्गत बेंगलुरुमा निर्माण गरिएका हुन् । ‘भारतसँग धेरै प्रकारका ड्रोनहरू छन्,’ नयाँ दिल्लीस्थित सेन्टर फर एयर पावर स्टडीजका वरिष्ठ फेलो अवकाशप्राप्त ग्रुप क्याप्टेन डा. दिनेश कुमार पाण्डे भन्छन् । परिस्थितिको संवेदनशीलता हेरेर सेनाले कुन ड्रोन प्रयोग गर्छ भन्ने कुरामा भर पर्छ ।

उनी भन्छन्, ‘हाल भारतले धेरै देशहरूमा ड्रोन निर्यात गरिरहेको छ । अमेरिका, इजरायल र अन्य धेरै देशहरूले भारतबाट ड्रोनहरू किनिरहेका छन् ।’ भारतले २०२१ मा लगभग १०० स्काई–स्ट्राइकर ड्रोनहरू प्राप्त गर्यो, जसको दायरा लगभग १०० किलोमिटर छ। यी ड्रोनहरूले १० किलो ग्रामसम्मका हतियार बोक्न सक्छन् ।

यिनीहरूमा कम आवाज हुन्छ । त्यसैले यी कम उचाइमा पनि प्रभावकारी मानिन्छन् । यसलाई बनाउने कम्पनीको दाबी छ, ‘यी शान्त, अदृश्य छन् र अचानक आक्रमण गर्छन् ।’ हारोप ड्रोनको दायरा धेरै उच्च छ । इजरायली निर्मित यो ड्रोनको विशेषता भनेको यो १००० किलोमिटरसम्म यात्रा गर्न सक्छ र लगभग ९ घण्टा हावामा उड्न सक्छ । पाकिस्तानले भारतले आफ्नो विरुद्ध हारोप प्रयोग गरेको दाबी गरेको छ ।

आधिकारिक जानकारी अनुसार एक एन्टी राडार प्रविधि हो । यसका क्यामेराहरूले ठूला सैन्य मेसिनरीहरू पहिचान गर्न सक्छन् । यसमा सटीक सर्जिकल स्ट्राइक गर्ने क्षमता पनि छ । यसले २३ किलोग्रामसम्मको वारहेड वा बम बोक्न सक्छ । यसलाई समुद्रमा युद्धपोतबाट पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

यद्यपि, यस बाहेक, भारतसँग ३००० किलोमिटरसम्मको दायरा भएको हेरोन मार्क– २ पनि छ । यो २०२३ मा खरिद गरिएको थियो, जसमा २४ घण्टा हावामा रहन सक्ने क्षमता छ । तिनीहरू भित्र राडार आईआर क्यामेरा जडान गरिएको छ । यी ड्रोनहरूले लेजर मार्किङ मार्फत लक्ष्यको सही स्थान पनि प्रदान गर्छन् ।

यिनीहरूलाई डेटा लिङ्क मार्फत जमिनबाट नियन्त्रण गर्न सकिन्छ । अवकाशप्राप्त ग्रुप क्याप्टेन दिनेश कुमार पाण्डे भन्छन्, ‘कुन ड्रोनले कति पेलोड बोक्न सक्छ भन्ने कुरा यसको इन्जिन क्षमतामा निर्भर गर्दछ, तपाईंले ड्रोनमा पेलोड जति बढाउनुहुन्छ, लामो दूरी उडान गर्ने क्षमता त्यति नै कम हुँदै जान्छ ।

पाकिस्तानसँग पनि यस्ता ड्रोन छन्

भारतको तर्फबाट सेनाले शुक्रबार भनेको छ कि पाकिस्तानले बिहीबार राति जम्मू, पठानकोट र उधमपुरका सैन्य अड्डाहरूमा आक्रमण गरेको थियो, जसलाई निष्क्रिय पारिएको छ । अर्कोतर्फ, पाकिस्तानका रक्षामन्त्रीले आक्रमणको खण्डन गरेका छन् ।

भारतले बिहीबार पाकिस्तानले टर्कीमा निर्मित ड्रोन प्रयोग गरेको बताएको छ। पाकिस्तानसँग ड्रोनहरूको झुण्ड छ । अवकाशप्राप्त ग्रुप क्याप्टेन दिनेश कुमार पाण्डे झुण्ड ड्रोनहरूको बारेमा भन्छन्, ‘तिनीहरू समूहमा हिँड्छन्, तिनीहरूलाई मार्न सजिलो छैन, तिनीहरूमध्ये धेरै बाँच्छन् ।’

‘तिनीहरूलाई सानो समूहमा छोडिन्छ तर हावामा उडेपछि तिनीहरू एकसाथ भेला हुन्छन्,’ उनले भने । तिनीहरूले लक्ष्यलाई निशाना बनाउन सक्छन् र त्यसको रक्षा पनि गर्न सक्छन् । यद्यपि, पाकिस्तानसँग शाहपर–२ ड्रोनहरू पनि छन्, जसको २३००० फिटसम्म उडान गर्ने क्षमता छ।

उही समयमा, अरब न्यूजका अनुसार, पाकिस्तानले नोभेम्बर २०२४ मा शाहपर–३ को परीक्षण गरेको थियो । यो ड्रोन लगभग ३५००० फिटको उचाइमा पुग्न सक्छ । पाकिस्तानमा यो ५०० किलोग्रामसम्मको पेलोड बोक्न सक्ने दाबी गरिएको छ ।

अवकाशप्राप्त ग्रुप क्याप्टेन दिनेश कुमार पाण्डे भन्छन्, ‘पाकिस्तानसँग आफ्नै बुर्राक ड्रोन मात्र छ, बाँकी सबै विदेशबाट खरिद गरिएको हो ।’ यसबाहेक पाकिस्तानसँग टर्कीमा निर्मित अकिन्सी ड्रोन पनि छ । यसले हावाबाट हावामा र हावाबाट जमिनमा आक्रमण गर्न सक्छ । यो आधुनिक प्रविधि र राडारले सुसज्जित छ ।

अकिन्सीको कुरा गर्दा, अवकाशप्राप्त ग्रुप क्याप्टेन दिनेश कुमार पाण्डे भन्छन्, ‘यो एकदमै उन्नत प्रकारको ड्रोन हो तर यसको संख्या थाहा छैन किनभने धेरैजसो अहिलेसम्म बनेका छैनन्, त्यसैले यो एउटा हो, दुई हो वा तीन हो भन्न सकिँदैन ।’ तर, पाकिस्तानले भारत विरुद्ध कुन ड्रोन प्रयोग गरिरहेको छरु यो पुष्टि भएको छैन ।

दुवै देशका ड्रोनहरूको शक्ति

Techie.com का अनुसार, भारतसँग २०० मध्यम उचाइ (MALE) र ९८० मिनी UAV छन् । पाकिस्तानसँग ६० MALE, ६० नौसेना, ७० वायुसेना र १०० सेनाको UAV छ । यद्यपि यसको कुनै आधिकारिक पुष्टि भएको छैन ।

भारतसँग हार्पी, ह्यारोप, एमक्यू ९ रिपर र रुस्तम-२ छन् । हार्पी इजरायली निर्मित ड्रोन हो । यो ९ घण्टा उड्न सक्छ। यसको दायरा ५०० किलोमिटरसम्म छ। हार्पीले ३२ किलोग्रामसम्मको पेलोड बोक्न सक्छ । यसको लागत लगभग ४० लाख डलर छ ।

हारोप इजरायलमा पनि बनाइन्छ । यो ९ घण्टासम्म उड्न सक्छ तर यसको दायरा लगभग १००० किलोमिटर छ । यसले २३ किलोग्रामसम्मको पेलोड बोक्न सक्छ । MQ Reaper अमेरिकामा बनेको छ र यसले १७०० किलोग्रामसम्मको पेलोड बोक्न सक्छ । यसलाई अमेरिकाले इराक, सिरिया र अफगानिस्तानमा प्रयोग गरेको छ ।

यो हावामा २७ घण्टासम्म रहन सक्छ । यसको दायरा १८५० किलोमिटरसम्म छ। यो प्रति युनिट ३ करोड २० लाख डलर हो । रुस्तम-२ भारतको DRDO ले बनाएको हो । यसको दायरा २०० किलोमिटरसम्म छ। यसले ३५० किलोग्रामको पेलोड बोक्न सक्छ। यसको मूल्य प्रति युनिट ५० देखि ६० लाख डलरसम्म पर्छ । यद्यपि, यो हाल परीक्षण चरणमा छ ।

Techie.com का अनुसार, पाकिस्तानसँग टर्कीमा बनेको Bayraktar Akinci छ। यसको लम्बाइ १२.२ मिटर छ । यसले १५०० किलोग्रामसम्मको पेलोड बोक्न सक्छ र ४०,००० फिटको उचाइमा पुग्न सक्छ । Bayraktar TB-2, यो पनि टर्कीमा बनाइएको छ ।

यो १८००० फिटको उचाइमा २७ घण्टासम्म रहन सक्छ । यसले १५० किलोग्रामसम्मको पेलोड बोक्न सक्छ । यसबाहेक चीनमा निर्मित CH-4 पनि छन् । यो ३०००-५००० किलोमिटरसम्म जान सक्छ । यसले ३४५ किलोग्रामसम्मको पेलोड बोक्न सक्छ ।