कम्युनिस्टहरू, समाजवादीहरू र उनीहरूका समर्थकहरूलाई गोल गरेर राष्ट्रिय रंगशालामा ल्याइयो जहाँ उनीहरूलाई मृत्युदण्ड दिइयो । प्रख्यात गीतकार भिक्टर जारालाई चिलीको नेसनल स्टेडियमभित्र हिरासतमा लिइएको थियो, यातना दिइएको थियो, अंगभंग गरिएको थियो र मृत्युदण्ड दिइएको थियो । अमेरिकी दैनिक पत्रिका ‘न्युजविक’ले ‘स्यान्टियागोमा रहेको स्लटरहाउस’ शीर्षकको स्यान्टियागोमा रहेको आफ्नो संवाददाता’को रिपोर्ट प्रकाशित गरेको थियो, जहाँ उनी व्यक्तिगत रूपमा मुर्दाघर पुगेका थिए ।
पचास वर्षअघि सेप्टेम्बर ११, १९७३ मा अमेरिकाले चिलीमा प्रजातान्त्रिक ढंगबाट निर्वाचित साल्भाडोर एलेण्डेको सरकारविरुद्ध ‘कू’ गर्ने सफलता प्राप्त गर्यो । तानाशाह पिनाचेले हजारौँ कम्युनिस्ट, समाजवादी, मजदुर, कलाकार र एलेण्डेलाई सक्रिय रूपमा समर्थन गर्ने सबैको हत्या गरे । यो हिंसात्मक आतंकसँगै नवउदारवादी नीतिहरूको कार्यान्वयन पनि भयो, जुन ‘शिकागो केटाहरू’ द्वारा निर्देशित थियो । यस ‘कू’ले साम्राज्यवादलाई दुई किसिमले फाइदा पुर्यायो । पहिलो, साम्यवादी खतरा र सबै प्रगतिशील विरोधको अन्त्य र दोस्रो, चिलीको अर्थतन्त्रलाई निर्वाध शोषणका लागि खुला गरेर र यसरी बाँकी विकासशील विश्वमा थप कार्यान्वयनको मोडेल तयार । तानाशाही र नवउदारवादी नीतिहरूका विरुद्ध दृढ संघर्षका कारण वर्तमान प्रगतिशील सरकारले चिलीमा जिम्मेवारी ग्रहण गरेको थियो । वर्तमान सरकार निःसन्देह साल्भाडोर एलेन्डेले स्थापना गरेको जगमा टिकेको छ ।
साल्भाडोर एलेन्डे एक लोकप्रिय कम्युनिस्ट नेता थिए जो सन् १९५० को दशकदेखि चिलीमा राष्ट्रपति चुनाव लडिरहेका थिए । शासक वर्गका प्रतिनिधिहरूको हातबाट पराजित भए तापनि उनले चिलीका श्रमिक वर्ग र अन्य गरिब जनताबाट पर्याप्त समर्थन प्राप्त गरिरहे । एलेण्डेको प्रतिस्पर्धामा देखिएको स्थिर चुनावी लाभको आधार चिलीको श्रमिक वर्गको आन्दोलनमा निहित थियो ।
१९औँ शताब्दीको उत्तरार्धदेखि चिलीमा निकै बलियो मजदुर आन्दोलन विकसित भएको थियो । यो उत्तरमा खनन उद्योग र दक्षिणमा टेक्सटाइल र कोइला खननमा आधारित थियो । चिलीको कम्युनिस्ट पार्टी र सोसलिस्ट पार्टी दुवै श्रमिक वर्गसंघर्षमा निरन्तर समर्थन र सहभागिताको आधारमा निर्माण भएका थिए । यस्ता संघर्षका कारण नै सन् १९३० को दशकमा श्रमिक वर्गले पर्याप्त राजनीतिक अधिकार प्राप्त गरेको थियो । यी उपलब्धिहरूको आधारमा श्रमजीवी वर्गले आफ्नो प्रभाव र संगठन विस्तार गर्न थाल्यो । श्रमजीवी वर्गको हितलाई अगाडि बढाउन सन् १९५० को दशकमा एलेण्डेलाई राष्ट्रपतिपदको उम्मेद्वारको रूपमा प्रस्ताव गरिएको थियो ।
सन् १९७० मा एलेन्डे पराजित भए तापनि सन् १९६० को दशकमा उनको लागि लोकप्रिय समर्थनमा ठूलो वृद्धि भयो । श्रमजीवी वर्गसँगै समाजका अन्य विभिन्न वर्गहरू पनि संघर्षमा सामेल भए, विशेष गरी किसानहरू । चिलीका ग्रामीण क्षेत्रहरू जसले पहिलेका श्रमिक वर्गसंघर्षका उपलब्धिहरूबाट धेरै लाभ उठाउन सकेनन्, अब सेनामा सामेल भए । उनीहरूसँगै विश्वविद्यालय सुधारको माग गर्दै झुपडी आन्दोलन र विद्यार्थी आन्दोलन पनि यसै अवधिमा भएको थियो । यी सबै वर्ग र सामाजिक संघर्षहरूले चिलीको समाजलाई हल्लायो र सन् १९७० मा एलेन्डेको विजयमा योगदान पु¥यायो ।
सन् १९७० सेप्टेम्बर ४ मा भएको राष्ट्रपतीय निर्वाचनमा एलेन्डेले ‘पपुलर युनिटी फ्रन्ट’को उम्मेदवारको रूपमा चुनाव लडेका थिए । उनका प्रतिद्वन्द्वीले ३५ प्रतिशत मत प्राप्त गरेका थिए भने उनले ३६ प्रतिशत मत प्राप्त गरेका थिए । यद्यपि उनले बहुमत प्राप्त गर्न सकेनन्, तर कंग्रेसले उनलाई राष्ट्रपतिको रूपमा निर्वाचित घोषित गरिएको थियो । यही संकीर्ण जनादेशबाट एलेन्डेले बुर्जुवा जनवादको बन्धनभित्र रहेर समाजलाई परिवर्तन गर्न थाले । सम्पत्तिको पुनर्वितरण गर्ने, विदेशी नियन्त्रण अन्त्य गर्ने, अर्थतन्त्रमा एकाधिकार नियन्त्रण गर्ने, कलकारखानामा श्रमिकको सहभागिता सुनिश्चित गरी लोकतन्त्रलाई प्रगाढ बनाउने वाचा गर्दै एलेन्डे सत्तामा आएका थिए । एलेन्डे सत्तामा रहेको पहिलो वर्ष, उनको सरकार आफ्ना नीतिहरू सुरु गर्न सफल भएको थियो र विपक्षीहरू विशेष गरी मुखर थिएनन् । सरकारले पहिलोपटक बैंकहरूको राष्ट्रियकरणको साथ बैंकहरूको नियन्त्रण सेयर अपेक्षाकृत उच्च मूल्यमा खरिद गरेर सुरु गरेको थियो ताकि सेयरधारकहरूलाई बिक्रीमा आकर्षित गर्न सकियोस् । दोस्रो ठूलो उपलब्धि तामाको राष्ट्रियकरण थियो, जसलाई संसद्ले सर्वसम्मतिले अनुमोदन गरेको थियो । टेक्सटाइल कम्पनीहरूबाट सुरु गरेर सरकारले सामाजिक उपयोगका लागि निजी होल्डिङ्सको ‘माग वा जफत’ गर्न सामाजिक सम्पत्ति क्षेत्रहरू सिर्जना ग¥यो ।
यसले ‘सामुदायिक आदेशहरू’ मार्फत नगरपालिका स्तरमा जनसहभागितालाई प्रोत्साहित ग¥यो । यसले भुइँ स्तरका मानिसहरू र श्रमिक वर्गलाई उनीहरूको जीवन कसरी चल्छ भन्ने कुरामा बोल्न अनुमति दियो । त्यसै गरी, राष्ट्रियकरण गरिएका उद्योगहरूमा कोर्डोन उद्योगहरू सिर्जना गरिएका थिए । सरकार सत्तामा रहेको हजारौँ दिनहरूमा मानिसहरूलाई सरकारका निर्णयहरूमा भाग लिन प्रोत्साहित गरियो ।
सांस्कृतिक स्तरमा, सरकारले ‘क्विमाण्टु’ एक प्रकाशन गृह सिर्जना ग¥यो जसले हजारौँ पुस्तकहरू निकाल्यो । पहिल्यै भएका थुप्रै पुस्तकहरू सबै मानिसहरूलाई उपलब्ध गराइयो । आलोचनात्मक सोचको विकास गर्न नयाँ पुस्तकहरू छापिए । ठूलो संख्यामा मानिसहरूले पढ्न, छलफल गर्न र सिक्न थाले । अर्को पहल कम आय भएका विद्यार्थीहरूका लागि पहुँचको ग्यारेन्टी गर्न र विश्वविद्यालय स्तरको शिक्षा प्राप्त गर्न असमर्थ वर्गहरूका लागि अधिक अवसरहरू प्रदान गर्न नेसनल युनिफाइड स्कुल (इएनयू) को सुरुआत थियो ।
एलेन्डेको शासनकालमा सबैभन्दा गरिब ५० प्रतिशत जनसंख्याले राष्ट्रिय आयको हिस्सा १६ प्रतिशतबाट १८ प्रतिशत र ‘मध्यम वर्ग’को हिस्सा ५४ प्रतिशतबाट बढेर ५८ प्रतिशत पुगेको थियो । अर्कोतर्फ, सबैभन्दा धनी पाँच प्रतिशतको राष्ट्रिय आयको हिस्सा ३० प्रतिशतबाट घटेर २५ प्रतिशतमा झा¥यो ।
स्वाभाविक रूपमा, यी सबै उपायहरूले शासक वर्गहरूलाई क्रोधित तुल्यायो, जसले उनीहरूलाई राज्यमाथिको आफ्नो प्रभुत्ववादी नियन्त्रण विरुद्ध आक्रमणको रूपमा हेरे । सन् १९७२ देखि उनीहरूले अर्थतन्त्रलाई अवरुद्ध गर्ने, अत्यावश्यक वस्तुहरूको कृत्रिम अभाव सुनिश्चित गर्ने र अर्थतन्त्रलाई भित्रैबाट तहसनहस पार्ने आन्दोलन सुरु गरे । त्यसलाई ‘बोसको लकआउट’ भनियो । यो चिलीको अर्थतन्त्रलाई ठप्प पार्ने उनीहरूको रणनीतिको एक हिस्सा थियो । यसबाहेक, अमेरिकाले विश्व बैंकलाई प्रभावित ग¥यो र चिलीलाई सबै ऋण र उधारो अस्वीकार गरियो ।
यसरी अमेरिकाले सुरुदेखि नै एलेन्डेको शासनको गला घोट्ने प्रयास ग¥यो । विद्रोह सम्पादन गर्नेे यी सबै प्रयासहरू हुँदाहुँदै पनि एलेन्डेको लोकप्रिय समर्थन उच्च रह्यो । मार्च १९७३ मा भएको विधायिकी चुनावमा, एलेन्डेको पार्टीले ४३ प्रतिशत मत प्राप्त गरेको थियो । उनले तीन वर्षअघि सम्पन्न राष्ट्रपतीय निर्वाचनमा जितेको ३६ प्रतिशतभन्दा यो सात प्रतिशत मत बढी हो । मजदुर, किसान र विद्यार्थीहरूले एलेन्डेको समर्थनमा विशाल सडक प्रदर्शनहरूमा ¥याली गरे, सामुदायिक निक्षेप केन्द्रहरूको आयोजना गरेर जहाँ सरल मूल्यमा खाना बेचिएको थियो र व्यापार बन्दको समयमा बन्द सुपरमार्केटहरू खोलेर ।
अक्टोबर १९७२ मा ट्रक चालकहरूको हडतालद्वारा अर्थव्यवस्थालाई अस्तव्यस्त पार्ने प्रयासहरूलाई पनि कामदारहरूले सफलतापूर्वक विफल पारे । यसरी चिलीमा शासक वर्ग र श्रमजीवी वर्ग दुवै आ–आफ्नो पक्षमा लामबद्ध भएर वर्गसंघर्ष भइरहेको थियो । त्यस समयमा राजधानी सान्टियागोका भित्ताहरूमा शासक वर्गका अर्धसैनिक बलहरूले लेखेको नारा यस्तो थियो ः ‘जाकार्त, या भिएन’, जसको अर्थ ‘जकार्ता आउँदैछ’ । सन् १९६७ मा इन्डोनेसियामा शासक वर्गले गरेको रक्तपातको सम्झना दिलाउन यो कदम चालिएको हो । सेप्टेम्बर ११ मा, एलेन्डे र उनको प्रशासनले आफ्ना जनपक्षीय नीतिहरू कार्यान्वयन गर्न आफ्नो हात बलियो बनाउन संवैधानिक जनमत संग्रहको घोषणा गर्ने अपेक्षा गरिएको थियो । यस कदमलाई बेवास्ता गर्दै शासक वर्गले सेनामा आफ्ना एजेन्टहरूमार्फत र अमेरिकाको समर्थनमा ‘कू’ गरे । उनीहरूले राष्ट्रपति भवनमा आक्रमण गरे र आतंकको शासन सुरु गरे । अखबारहरूले ‘आतंकको रात’ भनेका बेला सान्टियागोबाहिरका मजदुर वर्गका करिब दुई हजार मानिसहरूले बिजुलीको लाइन काट्दा ब्ल्याकआउटको सामना गर्नुप¥यो । प्रहरी र प्रदर्शनकारीहरूबीचको सबैभन्दा खराब लडाइँ यी श्रमिक वर्गका छिमेकहरूमा लडेका थिए ।
कम्युनिस्टहरू, समाजवादीहरू र उनीहरूका समर्थकहरूलाई गोल गरेर राष्ट्रिय रंगशालामा ल्याइयो जहाँ उनीहरूलाई मृत्युदण्ड दिइयो । प्रख्यात गीतकार भिक्टर जारालाई चिलीको नेसनल स्टेडियमभित्र हिरासतमा लिइएको थियो, यातना दिइएको थियो, अंगभंग गरिएको थियो र मृत्युदण्ड दिइएको थियो । अमेरिकी दैनिक पत्रिका‘न्युजविक’ले ‘स्यान्टियागोमा रहेको स्लटरहाउस’ शीर्षकको स्यान्टियागोमा रहेको आफ्नो संवाददाता’को रिपोर्ट प्रकाशित गरेको थियो, जहाँ उनी व्यक्तिगत रूपमा मुर्दाघर पुगेका थिए । ‘मैले यहाँकोे कर्मचारीको एक सदस्यकी छोरीबाट आधिकारिक शव–गणना प्राप्त गर्न सक्षम भएँ’ विद्रोहपछि १४औँ दिनमा उनले भनिन्–‘मुर्दाघरले २ हजार ७ सय ९६ शवहरू प्राप्त गरेको थियो ।’
विद्रोहपछिका दिनहरूमा पनि यो क्रूर दमन जारी रह्यो । पिनोचे तानाशाहीको अन्त्यपछि मात्र आधिकारिक सत्य निरुपण आयोग गठन गरिएको थियो । त्यसको प्रतिवेदनले चिलीका ३ हजार २ सय नागरिकहरूलाई शासनद्वारा मृत्युदण्ड वा हत्या गरिएको थियो । ३८ हजार राजनीतिक बन्दीहरू थिए जो हिरासत र यातनाबाट बचेका थिए, र अन्य अनुमानित एक लाखले उनीहरूको श्रमिक वर्गको समुदायहरूमा छोटो हिरासत अवधि र सामूहिक सरकारी छापाको अनुभव गरेका थिए ।
सेप्टेम्बर १९७३ मा चिलीमा भएको सैन्य कू अप्रेसन कण्डोरको एक भाग थियो जसमा ल्याटिन अमेरिकी सैन्य तानाशाहीहरूबीच गोप्य साँठगाँठ समावेश थियो, र चिलीविरुद्ध समन्वयकारी दबाब समावेश गरिएको थियो। कोण्डोर टोलीमा चिली, पाराग्वे, ब्राजिल, उरुग्वे र अर्जेन्टिनाका गुप्त प्रहरी बलका प्रतिनिधिहरू थिए । त्यहाँ सेप्टेम्बर ११ मा चिलीको तटमा चार वटा अमेरिकी युद्धपोत हरू तैनाथ भएका थिए र विद्रोही नेताहरूसँग स्थायी सम्पर्क कायम राखेका थिए । जुलाई र अगष्टमा अमेरिकी गुप्तचर निकायद्वारा प्रशिक्षित दक्षिणपन्थी आतंककारीहरूले २ सय ५० भन्दा बढी विध्वंसकारी कार्यहरू गरेका थिए, बिजुलीका लाइनहरू विस्फोट गरेका थिए, उद्योग बेल्टहरूलाई लक्षित गरेका थिए र प्रमुख नागरिकहरूको हत्या गरेका थिए । अमेरिकी लेखक जेम्स कक्रोफ्टका अनुसार साल्भाडोर एलेन्डे र चिलीका जनताविरुद्धको आक्रमणमा सिआइएको ठूलो भूमिका थियो ।
अक्टोबर १९७० को सिआइएको एउटा दस्तावेजमा यस्तो लेखिएको छ ः ‘एलेण्डेलाई ‘कू’ गरेर सत्ताच्युत गर्ने दृढ र निरन्तर नीति छ । यो अत्यावश्यक छ कि यी कार्यहरू गोप्य र सुरक्षित रूपमा लागू गरियोस् ताकि युएसजी (अमेरिकी सरकार) र अमेरिकी हात राम्रोसँग लुकाउन सकियोस् ।’
एलेन्डेले बहादुरीका साथ विद्रोहबाट नभाग्ने र राजीनामा नदिने निर्णय गरे । उनले आफ्नो अन्तिम समयसम्म राष्ट्रपति भवनमा बस्ने निर्णय गरे । राष्ट्रपति भवनबाट उनले राष्ट्रलाई सम्बोधन गरे, जुन उनको अन्तिम शब्द हो । चिलीका कामदारहरूलाई धन्यवाद दिँदै उनले भने : ‘यो निश्चित क्षणमा, अन्तिम क्षणमा जब म तपाईंलाई सम्बोधन गर्न सक्छु, म तपाईंलाई पाठको फाइदा लिन चाहन्छु : विदेशी पुँजी, साम्राज्यवाद, प्रतिक्रियाको साथ, सशस्त्र सेनाहरूले उनीहरूको परम्परा तोड्ने वातावरण सिर्जना गर्यो, जनरल स्नाइडरले सिकाएको परम्परा र कमाण्डर अरायाद्वारा पुनः पुष्टि गरिएको परम्परा, जुन सामाजिक क्षेत्रका पीडितहरू आज आशामा उनीहरूको घरमा हुनेछन्, विदेशी सहयोगमा, आफ्नो लाभ र उनीहरूको विशेषाधिकारको रक्षा गर्न शक्ति पुनः प्राप्त गर्न, निश्चित रूपमा रेडियो म्यागालेनहरू चुप हुनेछन्, र मेरो आवाजको शान्त धातुको उपकरण अब तपाईंसम्म पुग्नेछैन । यसले केही फरक पार्दैन । तिमीहरूले यो कुरा सुनिरहनेछौ । म सँधै तिम्रो छेउमा रहनेछु । कमसेकम मेरो स्मृति कार्यकर्ताप्रति वफादार एक गरिमामय व्यक्तिको हुनेछ ।’
वास्तवमा उनको बलिदान व्यर्थ छैन, किनकि चिलीका कम्युनिस्ट र समाजवादीहरूले शक्ति प्राप्त गरेका छन् र अब सत्तामा फर्केका छन्, एलेण्डेको सपना साकार पार्ने प्रयास गरिरहेका छन् । निःसन्देह, तिनीहरू फेरि एकपटक शासक वर्गहरूसँग लडिरहेका छन् जसले तानाशाही कालमा उनीहरूले प्राप्त गरेका कुनै पनि उपलब्धिहरूलाई नभुल्न सक्दो प्रयास गरिरहेका छन् । यसैले चिलीमा संघर्ष जारी छ ।
प्रतिक्रिया