एजेन्सी । पुरुषहरु कस्तो देखिने, के गर्ने, के नगर्ने ? सायद संसारको सृष्टि भएदेखि नै यस विषयमा विशेष किसिमको सोच चलेको छ । विभिन्न संस्कृति र धर्मका आधारमा संसारका विभिन्न भागहरूमा केही भिन्नताहरू हुन सक्छन्, तर पुरुषहरूको छवि कम भएको छैन उस्तै रह्यो ।
हामी सबैले हाम्रो घरमा धेरै पुस्ताहरूबाट केही कुराहरू सुन्दै आएका छौं, हाम्रा वरपरका मानिसहरूसँग कुरा गर्दा वा मिडिया वा चलचित्रहरूमा पनि ।
कस्तो महिलाजस्तै रुन्छ ? कुटाइ खाएर आयो । कस्तो चुरा लगाएकाजस्तो आदि । वास्तवमा यस्तो सोच हाम्रो पितृसत्तात्मक समाजको ऐना हो ।
पैसा कमाउनु र घर चलाउनु पुरुषको जिम्मेवारी हो, सबै मेहनत पुरुषले मात्र गर्न सक्छ, घरायसी मामिलामा अन्तिम निर्णय पुरुषले नै लिने आदि विचारहरू हाम्रो सामाजिक सोचको हिस्सा बनेका छन् ।
पञ्जाब विश्वविद्यालयको महिला अध्ययन विभागका प्राध्यापक डा अमिर सुल्तानाले यसलाई ‘सामाजिक निर्माण’ अर्थात् समाजले नै बनाएको बताउँछन् ।
बीबीसीसँग कुरा गर्दै उनले भने, ‘पुरुषको बारेमा यस्तो सोच समाजले सिर्जना गरेको हो र यसको प्रकृतिसँग कुनै सम्बन्ध छैन ।’
‘त्यसैले हामी यो पनि देख्छौं कि विभिन्न समाजहरूमा पुरुषत्वको फरक–फरक परिभाषा हुन सक्छ, तर ती सबैमा एउटा कुरा समान छ र त्यो हो पुरुष बढी शक्तिशाली छ त्यसैले उसले अन्तिम निर्णय गर्छ ।’
पुरुषहरूको बारेमा शब्दहरू
सन् २०१८ मा, जब विश्वभर ‘मि टू’ अभियान सुरु भयो, पुरुषहरूको बारेमा यस्तो मानसिकताका लागि विशेष शब्द प्रयोग हुन थाल्यो । र त्यो विशेष शब्द थियो ’विषाक्त पुरुषत्व’ ।
यसरी बुझ्न सकिन्छ कि यदि तिमी पुरुष हौ भन्ने सोच्दछौ भने विशेष ढंगले देखाउनुपर्छ । पुरुष बलियो छ र नारी कमजोर छ, यो कुरा स्वीकार मात्रै गरेर पुग्दैन, व्यवहारमा पनि झल्कनुपर्छ । यदि तपाईमा यस्तो सोच छ भने त्यो वास्तवमा पुरुषत्व होइन, ‘विषाक्त पुरुषत्व’ हो ।
त्यसपछि अर्को प्रश्न उठ्यो कि शताब्दीयौंदेखि चलिआएको पुरुषप्रतिको सोच पुरुषत्व होइन विषाक्त पुरुषत्व हो भने वास्तविक पुरुषत्व के हो ?
यस प्रश्नको उत्तर खोज्ने प्रयासमा, एउटा नयाँ शब्द निस्क्योे र यसलाई भनियो स्वस्थ पुरुषत्व वा सकारात्मक पुरुषत्व ।
ग्यारी बार्कर पुरुषत्व र सामाजिक न्यायका लागि इकुमन्डो केन्द्रका सीईओ र सह–संस्थापक हुन् । उनी ‘मेनकेयर’ र ‘मेनेनगेज’ नामक संस्थाका सह–संस्थापक पनि हुन् ।
‘मेन केयर’ ५० भन्दा बढी देशहरूमा चलिरहेको विश्वव्यापी अभियान हो जसको मुख्य उद्देश्य पुरुषहरूलाई हेरचाहकर्ताको भूमिका खेल्न प्रोत्साहित गर्नु हो ।
‘मेन इन्गेज’ संसारभरका सात सयभन्दा बढी गैर–सरकारी संस्थाहरूको विश्वव्यापी गठबन्धन हो । गैरी बार्कर अन्तर्राष्ट्रिय पुरुष र लैङ्गिक समानता सर्वेक्षणको सह–संस्थापक हुन् ।
‘योे पुरुषको व्यवहार, बुबाको जिम्मेवारी, हिंसाप्रतिको उनीहरूको दृष्टिकोण र लैङ्गिक समानतामा हालसम्मको सबैभन्दा ठूलो सर्वेक्षण हो ।’ ग्यारी बार्करले बीबीसी रिल्ससँग आफ्नो विचार साझा गर्छन् ।
असल केटा हुनु भनेको के हो ?
बीबीसी रिल्ससँग कुरा गर्दै उनले भने कि धेरै महिलाहरू र पुरुषहरू असल महिला वा पुरुष हुनुको अर्थ के हो भन्नेमा धेरै अलमलमा पर्छन् ।
बरकरका अनुसार परिवारमा पुरुष र महिलाले एकअर्काको ख्याल राख्दा सम्पूर्ण परिवारले लाभान्वित हुने गरेको उनले आफ्नो सर्वेक्षणमा पत्ता लगाएका छन् ।
उनका अनुसार स्वस्थ पुरुषत्व महिला विरोधी विषाक्त सोचलाई काट्ने औषधि वा खोप हो ।
उनले भने, ‘यौन दुव्र्यवहार वा महिला विरोधी कुनै ठट्टाको कुरा सुनेमा पुरुषले तुरुन्तै यसको विरुद्ध आवाज उठाउनुपर्छ भन्ने महसुस गराउनु सबैभन्दा सजिलो उपाय हो ।’
आफ्नो कार्यालयमा वा आफ्नो साथीभाई वा आफन्तको सर्कलमा कसैले यौन हिंसा गरेको थाहा पाएपछि त्यसविरुद्ध आवाज उठाउनु पर्ने उनको भनाइ छ ।
पञ्जाब युनिभर्सिटीका डा अमिर सुल्तानाले पनि समाजमा महिला र केटीहरूसँग केही गलत भइरहेको छ भने पुरुषले यसको विरुद्ध आवाज उठाउनुपर्ने बताउँछन् । डा. सुल्तानाका अनुसार यो सकारात्मक पुरुषत्व हो ।
यसको उदाहरण दिँदै उनी भन्छन्, ‘पुरुष भएर घरमा निर्णय लिने अधिकार छ भने केटाले दाइजो नलिई बिहे ग¥यो भने त्यो सकारात्मक पुरुषत्वको उदाहरण हुनेछ ।’
विषाक्त पुरुषत्व
बर्करका अनुसार महिला सशक्तिकरण र पूर्ण लैङ्गिक समानताको यात्रामा पुरुषको महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । वर्षौंदेखि भारतमा समलिङ्गी अधिकारका लागि लडिरहेका मुम्बईका हरीश अय्यर स्वस्थ पुरुषत्व भनेको मानसिकता रूपमा स्वस्थ हुनु हो जसमा सबै लिङ्गको स्थान हुन्छ, उनीहरूलाई स्वागत गरिन्छ र सबैका लागि समान अवसर हुन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ ।
बीबीसी हिन्दीका लागि फातिमा फरहीनसँग कुरा गर्दै हरिश अय्यरले स्वस्थ पुरुषत्वको विचारधारा नारीवादको जरामा रहेको बताए ।
नारीवादले समाजले पुरुषको दृष्टिकोणलाई प्राथमिकता दिन्छ र पितृसत्तात्मक समाजमा महिलाले भेदभाव र अन्यायको सामना गर्छन् भन्ने विश्वास गर्छ ।
हरिश अय्यर भन्छन् कि स्वस्थ पुरुषत्व पनि त्यस्तै विचार हो तर फरक एउटै छ कि महिला मात्र होइन सबै लिङ्गका लागि समान अवसर हुनुपर्छ ।
आजभोलि सकारात्मक पुरुषत्वको चर्चा किन बढी भैरहेको छ भन्ने प्रश्नको जवाफ दिँदै हरिश अय्यर भन्छन्, समाजमा विषाक्त पुरुषत्वको कुरा भइरहेका बेला त्यसको विरुद्धमा पनि त्यस्ता प्रगतिशील सोचको कुरा हुनु स्वभाविक हो ।
हरीश अय्यर अर्को महत्वपूर्ण कुरा भन्छन्, विषाक्त पुरुषत्व पुरुषसँग मात्र सम्बन्धित छैन, कतिपय महिलाले पनि विषाक्त पुरुषत्वलाई बढावा दिन्छन् ।
सोच परिवर्तन गर्न आवश्यक छ
अहिले जुन प्रकारको राष्ट्रवादको कुरा भइरहेको छ, त्यसमा परम्परागत पुरुषत्वको सोच पनि काम गरिरहेको जायान बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘भारतमा धनी पुरुषत्वको कुरा भइरहेको छ तर यसलाई अझ फैलाउन आवश्यक छ । संस्थाहरूले मानिसहरूलाई हाम्रा छोराहरूलाई कसरी हुर्काउने, कसरी पालनपोषण गर्ने भनेर बताइरहेका छन् ।’
यसमा जनताको सोच र अभिभावकको के भूमिका हुन सक्छ ।
यसबारेमा डा अमिर सुल्ताना भन्छिन्, ‘केटा र केटी दुवै बराबर हो भनेर बालबालिकालाई सुरुदेखि नै सिकाउँदा मात्रै यस्तो सोच परिवर्तन हुन्छ । राम्रो मान्छे तब मात्र बन्न सकिन्छ जब उ पहिले असल मान्छे बन्छ ।’
डा. सुल्ताना भन्छिन् कि अब यो महिला र पुरुषको मात्र होइन, अब यो एलबिजिटीआइक्यूको कुरा भइरहेको छ । उनका अनुसार सिंगो समाज परिवर्तन हुनुपर्छ तब मात्र समाज अगाडि बढ्न सक्छ । (बिबिसीबाट)
प्रतिक्रिया