एसियाको भावी कृषिक्षेत्र

काठमाडौं १४ साउन । खाद्यान्नको अभाव एसियामा बसोवास गर्ने धेरैका लागि पुरानो सम्झनाको कुरा हो । तथापि, द्रुत गतिमा बढ्दो जनसंख्यालाई खाद्यान्न र पोषण पु¥याउन यस क्षेत्रले संघर्ष गर्न थालेको अवस्थालाई हेर्दा त्यो फेरि पनि जीवनको पीडादायी यथार्थ बन्न सक्ने देखिन्छ । एसिया हाल विश्वको सबैभन्दा ठूलो खाद्यान्न बजार हो र सन् २०५० सम्ममा यसको जनसंख्यामा ९० करोड थप हुन गई ५ अर्ब पुग्ने अनुमान गरिएको छ । बढ्दो मध्यमवर्गीय समूहका कारण अहिले र सन् २०३० बीच वार्षिक गौमास र कुखुराको मासुको उपभोगमा हुने विश्वव्यापी वृद्धिको ५० प्रतिशत र माछाको उपभोगमा हुने वृद्धिको ७५ प्रतिशत यही क्षेत्रमा उपभोग हुनेछ । साथै, त्यही समयसम्म विकासोन्मुख संसारबाट आउने अन्नको कुल मागको ६० प्रतिशत दक्षिण र पूर्वी एसियाबाट आउने छ । यो बढ्दो मागलाई पूरा गर्न खाद्यान्न उत्पादन एक दशक अगाडिको तुलनामा ६० देखि ७० प्रतिशतले वृद्धि गरिनुपर्छ ।

आदर्शतः एसियाको कृषि क्षेत्रले सहजै आफ्नो उत्पादन बढाउन सक्छ । तर, त्यसका लागि स्रोत साधनको दृष्टिकोणले यो क्षेत्र ज्यादै गरिब छ । पर्याप्त मात्रामा खाद्यान्न उत्पादन गर्न एसियाको कृषि क्षेत्रलाई एक्काइसौं शताब्दीको रूपान्तरण गरिनु आवश्यक छ । यो प्रयासमा एसियाका कृषकहरूलाई जलवायु परिवर्तनसँग जुझ्न आवश्यक सहयोग पु¥याउनु महत्वपूर्ण कार्य हुनेछ । पृथ्वीको बढ्दो तापक्रमले केही स्थानमा कृषि उत्पादनलाई बढावा दिनसक्ने भए तापनि त्यसले बाँकी क्षेत्रमा उत्पादनलाई गम्भीर रुपमा सीमित तुल्याउने र सम्भवतः लामो खाद्यान्न संकटलाई जन्म दिने छ । परम्परागत रूपमा उर्वर क्षेत्रमा पानीको संकट बढ्दै गएपछि समुद्रको बढ्दो सतहले ठूलो क्षेत्रको कृषिजन्य भूमिलाई नष्ट गरिदिनेछ ।

समुद्री सतह १ मिटरले मात्र बढ्ने हो भने पनि त्यसबाट हुने नुनिलो पानीको व्यापक प्रभावले भियतनामको ७० प्रतिशत तटीय कृषियोग्य भूमिलाई जोखिममा पार्नेछ । र पानी तातो हुँदै जाने र ज्वारभाटाको प्रवाहमा परिवर्तन आउँदा मेकङ डेल्टामा अवस्थित माछा मार्ने विशाल क्षेत्र खुम्चिँदै जान सक्छ । एसियाली विकास बैंकको अनुसन्धानअनुसार सन् २०५० सम्ममा सिँचित धान र गहुँको उत्पादन क्रमशः २० प्रतिशत र ४४ प्रतिशतले घट्न सक्नेछ । यसले अन्न, भटमास र गहुँको मुल्य ७० प्रतिशतले बढ्न गई यस क्षेत्रमा कुपोषित बालबालिकाको संख्या बढेर १ करोड १० लाख पुग्नेछ ।तर, यदि कृषकहरूले अनुकूलन गर्नसक्ने हो भने एसियाको भविष्य यस्तो हुनुपर्दैन । अधिकांश कृषकहरू आज परिवारले लगाउँदै आएको निर्वाहमूखी खेतीलाई नै निरन्तरता दिँदै आएका छन् र उनीहरूसँग उत्पादकत्व तथा बाली गुणस्तरमा सुधार ल्याउन आवश्यक पैसा र ज्ञानको कमी छ । उदाहरणका लागि म्यानमारमा खेतलाई रोपाइँका लागि तयार गर्न ट्रयाक्टरको प्रयोग गर्ने कृषक घरपरिवारको संख्या केवल १६ प्रतिशत छ ।

यसका अतिरिक्त, वातावरणीय ह्रासका कारण ठूलो क्षेत्रफल भूमि बाँझो बन्न पुगेको छ । मरुभूमीकरण नियन्त्रणसम्बन्धी राष्ट्रसंघीय महासन्धिअनुसार एसियाको कुल भूमिको झन्डै ४० प्रतिशत विभिन्न प्रकारका मरुभूमीकरणबाट प्रभावित छ । सरकारहरूले नयाँ उर्वर भूमि सिर्जना गर्न नसकेता पनि उनीहरूले आजसम्म उपलब्ध भूमिमा कृषिजन्य उत्पादनलाई सहयोग, समर्थन र विस्तार गर्ने नीतिहरूको अवलम्बन गर्नसक्छन् र गर्नुपर्छ ।यसको सुरुवात यस क्षेत्रका सरकारहरूले कृषि सहकारीको प्रवद्र्धनबाट गर्न सक्छन् । परपम्परागत सामूहिक खेतीको अवधारणाभन्दा फरक आजका सहकारीहरू सम्पूर्ण रूपमा व्यावसायिक छन्, र कार्यकुशलता तथा नाफा केन्द्रित छन् । त्यसमा कृषिजन्य उद्यमका साथै कृषकहरू समावेश हुने गर्छन्, जहाँ लगानी अनुसारको प्रतिफल प्राप्त गर्न, खर्च कम गर्न र आम्दानी बढाउन स्रोतहरूलाई एकीकृत गर्ने काम हुन्छ ।  सहकारीले ठूलो मात्रामा खरिद गर्दा मल र उपकरणजस्ता कृषिजन्य सामग्री सस्तो पर्न गई समग्रमा खेतीबाली पद्धति नै किफायती हुन जान्छ ।

यसैगरी, रोपाईंलाई समन्वय गर्न एकताबद्ध भएर नेपाल र भारतमा सहकारीहरूले काम गर्दा मानिसले हातले भन्दा पनि मेसिनको सहयोगले हरेक सदस्यको खेतमा बाली लगाउने र बाली भित्र्याउने काम सम्भव बनाइदिएका छन् । बाली भित्र्याइसकेपछि पनि सहकारीहरूले बाली सफा गर्ने, ग्रेडिङ र प्याकेजिङ गर्ने, भण्डारण र ढुवानीसम्बन्धी कार्यलाई व्यवस्थित गरेर योगदान पु¥याउन सक्छन् । यसले खाद्यान्न आपूर्ति बढाउनुका साथै कृषकहरूको आयमा बल पुग्न जान्छ, र यो विशेष गरी उपभोक्तासम्म पुग्नुअघि १ तिहाई सढ्ने गल्ने तरकारी तथा फलफूल नष्ट हुने बंगलादेश जस्तो ठाउँमा लागू हुन्छ । चीनले सहकारीमार्फत र महँगो बजारसम्म पुग्न विद्युतीय व्यावसायिक केन्द्रहरूको प्रयोग गरेर कृषि क्षेत्रको आधुनिकीकरण गरिरहेको छ । भियतनाममा, सहकारी कार्यक्रमले सहरी उपभोक्ताहरूका लागि उत्पादनको गुणस्तरमा सुधार ल्याउनका साथै चिया, फलफूल र तरकारीबाट प्राप्त हुने राजस्वलाई झन्डै १ तिहाईले बढाउने काम गरेको छ ।एसियामा सहकारीहरू क्रमशः विकसित हुँदै गएको भएता पनि त्यसलाई थप सहयोगको खाँचो छ । यस क्षेत्रका अधिकांश सहकारीहरू कमजोर र अनौपचारिक व्यवस्थाका रूपमा रहेका छन् ।

तर, सही कानुनी संरचना उपलब्ध हुन सकेमा यी विद्यमानभन्दा धेरै सक्षम र दिगो हुन सक्छन् ।चीनको कृषक सहकारी कानुन, २००७ एउटा राम्रो नमूनाका रूपमा रहेको छ । मूल्य अभिवृद्धि कर जस्ता छुट प्रदान गरेर सो कानुनमा सहकारी र अन्य कृषिजन्य संगठनहरूलाई सहकार्य गरी लगानी अनुरूपको प्रतिफल ल्याउन प्रोत्साहित गरिएको छ । कानुन जारी भएको ३ वर्षमा चीनमा सहकारीहरूको संख्या ९ गुणाले बढेर झन्डै ४ लाख पुगेको थियो । सहकारीले कृषकहरूलाई जलवायु परिवर्तनको प्रभाव व्यवस्थापन गर्न पनि सहयोग गर्छ, जसअन्तर्गत निर्माण भएका सञ्जालहरूमा सदस्यहरूले नुनिलो पानीले प्रभावित क्षेत्रमा खेतीबाट माछापालनको विकल्प रोजिइएको जस्ता अनुकूलनजन्य रणनीतिहरूको बारेमा ज्ञान आदानप्रदान गर्न सक्छन् । सहकारीले प्रदान गर्ने थप आयबाट कृषकहरूले उत्पादनको मौसम लम्ब्याउन हरितगृह निर्माण गरी असुहाउँदो मौसमविरुद्ध संरक्षण प्रदान गर्नसक्छन् । सहकारीहरूले कृषकहरूलाई यस अघि उपलब्ध नभएका प्रविधिहरू जस्तै तरल मल आपूर्ति गर्न सिँचाइको प्रयोग गर्ने विधिको लाभ उठाउन सहयोग गर्न सक्छन् ।

अन्ततः सहकारीहरूले मौसम सुहाउँदो प्रविधिलाई अझबढी सर्वसुलभ बनाइदिने काम गर्छन् । नयाँ विद्युतीय प्रविधिको सहयोगले कृषकहरूले आफ्नो भूमि, पानी र ऊर्जा उपयोगलाई अझ राम्रोसँग व्यवस्थापन गरी खराब मौसमका लागि तयार रहन सक्छन् । उदाहरणका लागि, फिलिपिन्समा कृषकहरूलाई वनस्पती र पशु रोगसम्बन्धी, कृषि उपज खरिद र बिक्री गर्ने सबैभन्दा उपयुक्त स्थान र मौसमको भविष्यवाणीसम्बन्धी समाचार प्रवाह गर्ने मोबाइल एप्सको नमुना अभ्यास गरिएको छ ।कम श्रम र बढी पुँजी तथा प्रविधिको प्रयोग गरेर एसियाको भावी कृषिक्षेत्रले यस क्षेत्रमा सबैका लागि उपभोग गर्न पर्याप्त हुने खाद्यान्न उत्पादन गर्न सक्छ । यो दूरदृष्टिलाई वास्तविकतामा रूपान्तरण गर्ने सहकारी एउटा माध्यम हो । अनि मात्र खाद्यान्न संकट वास्तवमै इतिहासको पानामा सीमित रहनेछ ।
(महफुज अहमद एसियाली विकास बैंकका लागि कृषि, ग्रामीण विकास र खाद्य सुरक्षासम्बन्धी सल्लाहकार हुन् ।)