जयन्तको भारी लाद्नेहरूको कथा

अर्काको भारी बोक्ने नियति बोकेर जीवनको दिनगन्ती गर्दै आएको मानिसले जब आफू कसैको ‘भाग्य विधाता’ भएको अभिनय गर्छ, त्योबेला सो व्यक्तिको वास्तविक सक्कल धोबीको कपडा बोक्ने गधाको जस्तो देखिन्छ । आफूलाई नेपाली जनताको ‘भाग्य विधाता’ जयन्तप्रसादका गधाहरूको हेर्न लायक सक्कल यही वैशाख २० गते पुष्पकमल नाटकघरमा देखियो ।
उक्त दिनमा २०६२ साल मंसिर ७ गते निर्माता कम्पनी ‘दिल्ली धाम’ले घोषणा गरेको र २०६३ साल वैशाखदेखि मञ्चन हुन सुरु गरेको ‘शान्तिप्रक्रिया’ नामक नाटकको प्रथम अध्यायको अन्तिम दृश्य देखाइँदै थियो । यो अन्तिम दृश्यलाई ०६३ वैशाखमा देखाइएको पहिलो दृश्यसँग दुरुस्त मिल्ने गरी दोस्रोपटक प्रदर्शन गरियो । दुवै दृश्यका विषयवस्तु, कलाकार र निर्देशक ठ्याक्कै पुरानै छन् ।
दुवै दृश्यको विषयवस्तु छ ‘राष्ट्रिय सहमतिको सरकार’ । मुख्य कलाकारहरू छन् मृत गिरिजाबाहेकका उनै पुष्पकमल, बाबुराम, सिटौला र अमरेश कुमार । निर्देशक छन् पुरानै बोस प्रणव मुखर्जीका प्रतिनिधि जयन्तप्रसाद । सहायक कलाकार बनेर किनारा साक्षी बसेका छन् ‘मधेसी’ नामका भारतीय कचरा (बाइ प्रोडक्ट) र एमाले जातका केही उभय लिंगीहरू । उभयलिंगीहरूले पोइ (जयन्त)को निर्देशनलाई ‘हस् हजुर’ गरेर फर्केपछि मन्त्रालयका लागि सौताको घुँडा टोक्न सुरु गरेर अहिले ‘सैद्धान्तिक राष्ट्रवाद’लाई चम्किलो बनाउन मेहनत गर्दै छन् । चारबुँदे र बिप्पालाई राष्ट्रघाती भन्दै बाबुरामको राजीनामालाई लोकतन्त्रको सिद्धान्त बनाउँदै आएका राष्ट्रवादीहरूको ङ्यारङ्यार भनेको जयन्तको भारी बोक्न नपाउँदाको झोँक मात्र रहेछ । नाटकमा आएको अन्तर यो मात्रै थियो कि यसको प्रथम दृश्य दिल्लीको कुनै भूमिगत नाटकघरमा प्रदर्शन भएको थियो भने पछिल्लो दृश्यका लागि पुष्पकमल नाटकघर चयन गरिएको थियो ।
बितेका पाँच वर्षबीचका अरू सबै विषयवस्तु प्रथम र अन्तिम दृश्यको भन्दा एकदमै विपरीत थियो, जसमा कलाकारलाई सडक गल्लीका कुकुरका बीचमा हुने टोकाटोकझैँ एकआपसमा ‘फाइट’ गर्न लगाइएको थियो र पुष्पकमल नाटकघरमा अन्तिम दृश्य मञ्चन हुनुभन्दा एक घन्टाअगाडिसम्म यिनीहरूले एकअर्कालाई ‘फिनिस’ गरिदिने हाउभाउका साथ जमेर अभिनय गर्दै थिए । एक घन्टाभित्रै भारी ‘चमत्कार’ भयो, जुन ‘चमत्कार’ कलाकारहरूले वर्षौंदेखि दाबी गर्दै आएझैँ, निर्णायक घडीमा देखापर्ने उनीहरूको ‘मौलिक’ विशेषता हो । यिनीहरूको चमत्कार मध्यरातमा मात्र हुन्छ । किनभने गधाहरूको हिँडडुल रातको समयमै बढी हुन्छ र त्यसबेला भारी अपलोड गरेको दुनियाँले देख्दैन । कलाकारहरूको यस्तो ‘चमत्कार’ निर्देशकले मुखमा अगुल्टो हान्दा बेलाबखत देखिँदै आएको हो ।
बम्बैया फिल्मी शैलीमा निर्माण गरिएको यो नाटकमा पनि कलाकारहरू (कोही नायक, कोही खलनायक र कोही जोकर) प्रारम्भमा एक ठाउँमा हुन्छन् । बीचमा ‘फाइट टु फिनिस’ गर्छन् र अन्त्यमा फेरि अँगालो हाल्छन् । कथा सकिन्छ । दर्शक हिस्स परेर उठ्छ ।
नाटकमा कलाकारहरूले गर्ने हाउभाउको तात्विक अर्थ हुँदैन । अर्थहुन्छ त्यसको विषयवस्तुले दिने सन्देशको । जयन्तप्रसादले सबै प्रकारका कलाकारलाई जम्मा गरेर २० गते केही प्रस्ट सन्देश दिएका छन् । यीमध्ये पहिलो हो– पीठ पछाडि जति ठूलो आवाजमा ‘राष्ट्रवादी’ ङ्यारङ्यार गरे पनि पुष्पकमल, बाबुराम, सिटौला र अमरेश कुमारबाहेकका व्यक्ति सहायक कलाकार मात्र हुन् । नाटकको सुरु र अन्त्यमा ‘फोकस’ गरिएकाहरू नै विषयवस्तुका केन्द्रविन्दु हुन् ।
दोस्रो सन्देश हो– नाटकको प्रारम्भमा ज–जसलाई ‘हाइलाइट’ गरिएको थियो, अहिले पनि तिनैलाई ‘हाइलाइट’ गरिएको छ । यसको मतलब हो, जेठ १४ पछि सुरु हुने दोस्रो भागका मुख्य कलाकार पनि यिनै हुनेछन् । तेस्रो हो– ‘शान्तिप्रक्रिया’ नाटकको कथा लेखन, निर्देशन र लगानी जसले गरेको छ, पात्रहरूको चयनदेखि प्रस्तुति र साजसज्जासम्मको निर्णय गर्ने पूरा हक त्यसैलाई छ । चौथो सन्देश छ– जनताका अगाडि खरो ‘राष्ट्रवादी’ देखिन रहर मान्ने रुझेका बाँकी बिरालाहरूले पनि जयन्तले दिएको निर्देशन मान्नुको विकल्प छैन । पाँचौं हो– निर्देशक जयन्तले भनेबमोजिम गरे ‘संविधान’ नामको एउटा बोक्रोसम्म आउन सक्छ, नत्र केही पनि आउँदैन भन्ने कुराको प्रमाण पुष्पकमल नाटकघरको दृश्य हो ।
जयन्तप्रसादले दिएका सन्देशहरू अक्षरश: सत्य छन् । विगत पाँच वर्षमा दिल्लीका कलाकारले गरेका यावत् क्रियाकलापलाई पुन: स्मरण गरे मात्र पनि यसबारेमा केही सोच्नु पर्दैन । यस अवधिमा, पोख्त कलाकार बनाइदिएबापत, निर्माता कम्पनीलाई नागरिकतादेखि बिप्पासम्मको गुरु दक्षिणा दिइएको छ । जमिम शाहदेखि फैजानसम्मको भोग चढाएर कुल देवतालाई प्रसन्न पारिएको छ । पञ्चेश्वर परियोजनादेखि अपरकर्णालीसम्मका जलाशय चढाएर पितालाई तृप्त गरिएको छ । ‘उहाँहरू’कै असिम क्रियाबाट कालोबजारी, मूल्यवृद्धि र तस्करीको खेल खेलेर देशलाई टन्न लुटिएको छ ।
त्यसैले कलाकारहरूले कालापानी र सुस्ताको दृश्य देखाउँदैनन् । डुँडेझारीदेखि बागमती किनारसम्मका सुकुम्बासीहरूमाथि गोली र लाठी दाग्छन् । महिनामा दुईपटक मूल्यवृद्धि गरेर गरिबको चुलो चिसो बनाउँदछन् । भूमिहीनलाई १५ हजार रुपियाँ लिएर ठाउँ छोड्न चेतावनी दिन्छन् तर एकजना जमिनदारले तीन सय विगाहा जमिन राख्न पाउने निर्णय गर्छन् । नक्कली नागरिकता लिएका भारतीयका सन्तानलाई वंशजको नागरिकता दिनुपर्ने आदेश जारी गर्छन् र यस्तो गैरकानुनी आदेश नमान्ने देशभक्त कर्मचारीलाई महिनैपिच्छे अड्डा सरुवा गर्छन् । नेपाली मधेसीहरूको नाम बेचेर नक्कली नागरिकता लिएका भारतीयहरूको अलग सैन्य पल्टन बनाउने प्रक्रिया अघि बढाउँछन् ।
यस्ता घटनाको सूची बनाउने हो भने हजार नाघ्छ । सूचीभित्रका प्रत्येक बुँदाहरूलाई हेरेर निष्कर्ष निकाल्ने हो भने ठोकुवा गर्न सकिन्छ कि ‘१२ बुँदे’ इतिहासको सबैभन्दा डरलाग्दो देशद्रोही अपराध हो । ‘शान्तिप्रक्रिया’को नाटक नेपालको अस्तित्व पतन गराउने षड्यन्त्रबाट निर्माण गरिएको कथा हो, जसले आफूलाई ‘नयाँ नेपाल’ निर्माण गर्ने र जनताको ‘भाग्यको फैसला’ गर्नसक्ने ‘देवदूत’ बताइरहेका छन्, तिनीहरू जयन्तप्रसादको भारी लाद्ने गधाहरू मात्र हुन् । यिनीहरूका बीचको झगडा खानपिनको मात्र हो भन्ने तथ्य जयन्तप्रसादका अगाडि सबै रूप रङका कलाकारको उपस्थितिले प्रस्ट पार्छ । जनताका बीचमा पाँच वर्षसम्म गरिएको अभिनयबाट पीठ फर्काउनका लागि ‘राष्ट्रिय सहमति’को दृश्य देखाइएको हो भन्ने कुरा प्रत्येक नेपालीले बुझेका छन् । यो दृश्य, आफ्नो नियन्त्रणबाट बाहिर गएको जनमतमाथि दमन गर्ने तयारी हो भन्नेबारेमा पनि समयमै स्पष्ट हुनुपर्छ ।
वर्षौंसम्म एकले अर्कालाई निमिट्यान्न पार्न युद्धरत रहेका विजातीय तत्त्वहरूलाई एकठाउँमा उभ्याएर दिल्लीले पाँच वर्षसम्म एकअर्कालाई खेलाउँदै र नचाउँदै जसरी नेपाललाई लुट्यो र लुटायो, जेठ १४ पछिका लागि तयार पारिएको यस्तै प्रकारको अर्को रणनीतिका लागि दिल्लीले २० गते यिनीहरूको काँधमा अर्को भारी लादिदिएको छ । देश र जनताका लागि पाँच वर्षसम्म एकपटक नजुट्नेहरू जयन्तप्रसादको इसारामा निमेषभरमै जसरी जुटे र यसलाई सावधानीपूर्वक गुपचुप राख्ने प्रयास गरे, यस्ता पात्रहरूबाट ‘शान्ति र संविधान’को आशा गर्नु भनेको अर्को चरणको द्वन्द्व पर्खेर बस्नु मात्र हो ।