पाँच शताब्दी पुरानो नियात्राको इतिहास

काभ्रे । यात्राका विषयलाई कलात्मक रूपमा लेखिने साहित्यलाई सामान्यतया नियात्रा भन्ने गरिन्छ । यात्राका क्रममा देखेभोगेका विषयलाई अनुभूतिसहित लेखिने भएकाले यसको साहित्यका क्षेत्रमा विशिष्ट महत्व छ । नेपालमा भने नियात्रा साहित्यको इतिहास ५२५ वर्ष पुरानो रहेको विज्ञले जनाएका छन् ।

धुलिखेलमा नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, सामाजिक शास्त्र र आख्यान विभाग तथा नेपाल वाङ्मय परिषद् काठमाडौंले संयुक्तरूपमा आयोजना गरेको ‘समकालीन नेपाली नियात्रा लेखनमा सामाजिक चिन्तन’ विषयक विचार गोष्ठीमा नियात्राकार जय छाङ्छाले नियात्रा साहित्यको इतिहास पँच सय वर्ष पुरानो रहेको बताए ।

उनले विसं १५५० मा तत्कालीन राजा गगनीराजले मुगुदेखि मुस्ताङसम्मको आफ्नो यात्रालाई लिपिबद्ध गरेको संग्रहलाई नेपाली नियात्रा साहित्यको अहिलेसम्म प्राप्त पहिलो कृति मानिएको जानकारी दिए । उनले भने, ‘जे जस्तो उद्देश्यबाट पे्ररित भएर कृतिको जन्म भए पनि नेपाली नियात्रा साहित्यको इतिहास आरम्भ कृतिका रूपमा उक्त यात्रा संग्रह सुरक्षित हुन सफल भएको छ ।’

सेलो फाउन्डेसनद्वारा संयोजित कार्यक्रममा छाङ्छाद्वारा प्रस्तुत ‘नेपाली नियात्रा साहित्यको विकासमा सामाजिक चेतना’ विषयक कार्यपत्रमा नियात्रा साहित्यका इतिहासदेखि वर्तमानसम्मको अवस्थालाई चित्रण गरिएको छ ।

उनले कार्यपत्रमा विसं १९७० मा शेरसिंह रानाको ‘मेरो लण्डन राजतिलक यात्रा’, विसं १९७४ मा चिरञ्जिवी शर्मा पौड्यालको ‘काश्मीर यात्रा प्रसंग’, विसं १९९६ मा रणशूर लिम्बूको ‘बर्माको सम्झना’, विसं १९९९ मा भवानी भिक्षुको ‘सिमलासम्म’, विसं २०१४ मा लैनसिंह वाङ्देलको ‘युरोपको चिठ्ठी’ र विसं २०२० मा ‘स्पेनको सम्झना’ तथा विसं २०२२ मा केदारमणि आ.दि.को ‘बेलायत जाँदा’ जस्ता अनेकन नियात्रा कृति प्रकाशित भएको उल्लेख गरेका छन् ।

०२६ सालमा डा. तारानाथ शर्माको यात्रा कृति ‘बेलायततिर बरालिँदा’ प्रकाशन भएपछि यात्रा वृत्तान्त वा यात्रा विवरणलाई भाषाविद् बालकृष्ण पोखरेलले ‘नियात्रा’ शब्दले सम्बोधन गरेपछि नेपालमा यस्ता कृतिलाई नियात्रा साहित्य भन्न थालिएको समेत कार्यपत्रमा उल्लेख गरिएको छ । छाङ्छाले भने, ‘नेपालभन्दा कयौँ गुणा विकसित पश्चिमा मुलुकहरूमा पनि अझै यस्ता कृतिलाई नामकरण गर्न सकिरहेका छैनन् ।’ उनले जीवित प्रमाणिकता नियात्राको प्रमुख तत्व भएकाले कहिले, कहाँ, को, कसरी र किन आदि कुरालाई नियात्राको मुटु मानिने बताए ।

कार्यक्रममा साहित्यिक पत्रकार तथा लेखक मोहन दुवालले नेपाली साहित्यमा यात्रा निबन्ध, यात्रा संस्मरण, यात्रा वृत्तान्त, भ्रमण वृत्तान्त, यात्रा वर्णन आदिको नामबाट नियात्रा साहित्यको सम्बोधन भएको बताए । उनले करिब ५० वर्षयता नियात्रा लेखनलाई प्रगतितर्फ डो¥याउन छ दर्जनभन्दा बढी सर्जक लागिरहेको जानकारी दिए ।

प्रतिष्ठानका शास्त्र र आख्यान विभाग प्रमुख प्रा. दिनेशराज पन्तले नेपालमा शोधग्रन्थको विषयमा प्रतिष्ठानले विशेष चासो दिइरहेको बताए । प्राज्ञ माया ठकुरीले नियात्रा साहित्यका कारण पूर्वी र पश्चिमी मौलिकता, संस्कृति पहिचान एवं आदानप्रदान भएको बताइन् । उनले नियात्राले पाठकलाई यात्राको अनुभूति गहिरो गरी गराउने बताउादै नेपालमा यसको प्रभाव पछिल्लो समय झनै बढेर गएको जिकिर गरिन् । प्राज्ञसभा सदस्य नन्दु उप्रेतीले नियात्रा साहित्यले परिवर्तनको संवाहकको भूमिका खेल्नुपर्ने बताए ।

सो अवसरमा फुलमान बल, शारदाप्रसाद शर्मा, राजबाबु श्रेष्ठ, सन्ध्या पहाडी, गोविन्द बस्नेत, हीरामान तामाङ, जगत तामाङ, बिएम लामा, अनामिका सजल, हरिप्रसाद चौलागाईं र निर्भिकजंग रायमाझीले कविता वाचन गरेका थिए ।