काठमाडौं । पोखराको शानका रूपमा रहेको फेवाताल बर्सेनि पुरिँदै गएको छ । थोरै प्राकृतिक र धेरै मानवीय कारणले फेवाताल अतिक्रमणमा परेको हो ।
‘ताल अतिक्रमण र बर्सेनि माटो, बालुवा र फोहोरमैलाले गर्दा जमिन पुरिँदै जाने स्थिति रहेमा आगामी ७५ देखि १०० वर्षभित्र फेवाताल पूरै समाप्त हुने खतरा देखिएको छ’
वि.स. २०१८ सालमा १० वर्ग किलोमिटरमा रहेको सो ताल २० वर्षमा घटेर ५ दशमलव ८ वर्ग किलोमिटरमा झरेको थियो । पछिल्लोपटक २०५८ को विवरणमा सो ताल अझै घटेर ४दशमलव २५ वर्गकिलोमिटरमा आएको छ । त्यसयता सो तालको मापन अहिले हुन सकेको छैन । ताल वरिपरि बन्ने मानवनिर्मित व्यापारिक केन्द्र, विभिन्न व्यक्तिबाट बारम्बार भइरहेका अतिक्रमणले गर्दा यसको अस्तित्व अबको ७५ वर्षमा पूर्णरुपमा समाप्त हुने एक अध्ययनले देखाएको छ ।
‘ताल अतिक्रमण र बर्सेनि माटो, बालुवा र फोहोरमैलाले गर्दा जमिन पुरिँदै जाने स्थिति रहेमा आगामी ७५ देखि १०० वर्षभित्र फेवाताल पूरै समाप्त हुने खतरा देखिएको छ’, संसदीय समितिको प्रतिवेदनमा यही शब्द उल्लेख गरिएको छ । गण्डकी प्रदेशको राजधानीमा रहेको फेवाताल हेर्न र घुम्न वर्षेनी स्वदेशी र विदेशी पर्यटक आउने गरेका छन् । तर, सोही ताल मानविय चपेटामा परेपछि सरोकारवाला र संसदीय समितिले चासो व्यक्त गरेका हुन् ।
संसदको अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध समितिअन्तर्गत नागरिक उड्डयन अध्ययन अनुगमन समितिले तयार पारेको प्रतिवेदनले संरक्षणमा जोड नदिए ७५ वर्षमा तालनै नरहने संकट देखिएको उल्लेख गरेको छ । प्रतिवेदनमा ७५ वर्ष लेखिए पनि यसका लागि यति धेरै समय नलाग्ने उपसमितिका संयोजक माधवकुरमार नेपालको भनाइ छ । ‘प्रतिवेदनमा ७५ वर्ष लेखिए पनि यसैगरी अतिक्रमण बढेमा २५ वर्षमा फेवातालको अस्तित्व सकिने देखिन्छ’, दुई महिना लगाएर तयार पारेको प्रतिवेदन समितिमा पेस गर्दै संयोजक नेपालले यस्तो यथार्थ सुनाए ।
अध्ययन प्रतिवेदनअनुसार फेवाताल हरेक वर्ष १० हेक्टरका दरले पुरिँदै गएको छ । वर्सेनी प्रदूषणको मात्रा बढेको छ भने पछिल्लो दुइ–तीन वर्षयता अतिक्रमण पनि बढेको छ । ३ वर्षयता फेवाताल १ सय रोपनीभन्दा बढी पुरिएको छ । तालको मुख्य स्रोत हर्पन खोला हुँदै तालको मुहान फेवा जलाधार क्षेत्रमा खसेको पहिरो, ढुंगा, कमेरो माटो तथा काठपात सोझै तालमा आउँदा ताल पुरिने क्रम बढेको छ । २०७२ साउन १३ गते तालको मुहानक्षेत्र अन्नपूर्ण गाउँपालिकाको तारेभीर जंगलमा पहिरो गएर ढुँगा माटोसहित काठपात तालमा आउँदा फेवाताल एक महिनाभन्दा बढी धमिलो भएको थियो ।
त्यतिबेला कमेरोमाटोसहित काठपात फेवातालको ड्यामसाइडसम्म थुप्रिँदा तालको सतह समेत घटेको स्थानीयको भनाइ छ । ‘अहिले फेवातालको क्षेत्रफल कति छ यकिन छैन तर अतिक्रमण भएको छ’, मुस्ताङबाट निवार्चित सांसद प्रेमप्रसाद तुलाचन २०४६ सालपछि अतिक्रमणको क्रम बढेको बताउँछन् । उनले २०४५ सालसम्म फेवाताल जलाधार संरक्षण आयोजना संचालन गरेर अतिक्रमण रोक्ने काम गरिए पनि २०४६ बाट अतिक्रमण बढेको उनले बताए ।
फेवातालको मुख्य स्रोत हर्पन खोला हुँदै प्रतिवर्ष फेवातालमा १ लाख ४२ हजार मेट्रिक टन गेग्रयान थुप्रिएको विभिन्न अध्ययनले देखाएको छ । केही वर्षयता यो क्रम बढेको छ । सन् १९५७ को नापी अनुसार २२ हजार रोपनीमा फैलिएको फेवाताल सन् २००० यताका अध्ययनमा तालको क्षेत्रफल घटेर ९ हजार ९ सय ५५ रोपानीमा सीमित भएको छ ।
संसदीय उपसमितिले तालको क्षेत्रफल कम हुनुमा ठूलो अनियमितता भएको आशंका गर्दै यस विषयमा छुट्टै समिति बनाएर अध्ययन गर्नुपर्ने माग पनि गरेको छ । लक्ष्मणरेखा कोर्नेदेखि खोलाले बगाएर ल्याउने साना गिट्टी रोक्नसम्म सरकारलाई निर्देशन दिनुपर्ने सुझाव समितिको छ ।
फेवाताल कसरी घट्दै गएको छ भन्ने विषयमा गहन खोजी गरेर दोषी पाइएमा जोकोहीलाई कानुनअनुसार कारबाही गर्न उपसमितिले माग गरेको छ । उपसमितिले पुरानो १० वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफल नै कायम राख्न संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयलाई निर्देशन दिन सिफारिस गरेको छ ।
फवाताल वरिपरि लक्ष्मणरेखाको रूपमा पैदल मार्ग, साइकल मार्ग र घोडा मार्ग बनाउन उड्डयन मन्त्रालयलाई निर्देशन दिनुपर्ने जनाइएको छ । ताल वरिपरिबाट बाटो खोल्ने, भित्र हरियाली बनाउने, जग्गा निजी परे पनि अध्ययन गरी अधिग्रहण गर्नुपर्ने योजना समितिले बनाएको छ । सर्वोच्च अदालतले पनि यसअघि फेवातालको चार किल्ला कायम गर्न सरकारका नाममा आदेश दिएको छ । यस्तै अदालतले व्यक्तिको नाममा दर्ता भएको तालको जमिन एक वर्ष भित्र वदर गरी तालकै नाममा ल्याउन भनिएको छ ।
संसदीय उपसमितिको फेवातालको महुनातर्फको क्षेत्रलाई सिमसार क्षेत्र घोषणा गर्ने र अरू ताललाई पनि सही प्रक्रियामा लैजानुपर्ने सुझाव रहेको छ । यी निर्देशन मन्त्रालयबाट कार्यान्वयन हुँदा भने ७५ वर्षमा फेवाताल सकिने होइन, हराभरा हुने र अन्तराष्ट्रिय आकर्षक स्थल बन्नेमा भने सरोकारवाला सहमत देखिन्छन् ।
प्रतिक्रिया