सही नीति र नेतृत्वको अभाव हाम्रो नियति र संघर्षको स्थिति

चीनको अर्थव्यवस्था कोभिड–१९ को कारणले समेत यतिबेला केही ओरालो लागेको स्थिति छ र त्यसले गर्दा चीनको राजनीतिक व्यवस्था पनि कमजोर हुन पुग्ने सम्भावना हुन्छ र त्यो बढी आत्मकेन्द्रित पनि हुन पुग्दछ । विश्वको अर्को यो भन्दा भिन्न तस्बिर सत्यको बढी नजिक छ भन्ने मत राख्ने बिद्वान विश्लेषकहरू पनि छन् । त्यो के भने अब चीन र अमेरिका, दुबैको संयुक्त व्यवस्था बन्न जान्छ र दुबैले एक अर्कालाई परस्पर प्रभावित हिस्साको रूपमा चुपचाप स्वीकार्दछन् भने दुबै एक अर्कासँग निकै कडा प्रतिस्पर्धा पनि गरिरहेका हुन्छन् ।

आज हामी नेपालको इतिहासको अत्यन्तै असाधारण मोडबाट गुज्रिरहेका छौँ । एकातिर पुरानो राजनीतिक सत्ताको उपरी ढाँचामा सीमित परिवर्तन आएपछि बनेको अन्तरविरोपूर्ण संविधान पछिको दोस्रो निर्वाचनबाट यति बेला मुलुक घिस्रिदै छ । अर्कोतिर यो निर्वाचनले पनि निकास दिन नसक्ने र व्यापक अन्यौल, अनिश्चितता र अराजकताको माहोल ब्याप्त बन्दै जाने खतरा सम्मुख छ ।

यस प्रकारको अस्थिर परिवेशबाट मुलुकलाई सही दिशामा सन्तुलित किसिमले डो¥याउँदै र परिवर्तित जनअपेक्षाको परिपूर्ति गर्दै जान सक्ने नेतृत्वको अत्यन्तै अभाव देशमा विद्यमान छ । त्यस्तो जनतामा आधारित र समर्पित, सन्तुलित र संकल्पबद्ध नेतृत्वको निर्माण गर्न अझै सकेको छैन जसले देशको स्वाधीनता, सार्वभौमिक अखण्डता, नागरिक स्वतन्त्रता र जनतान्त्रिक अधिकार तथा जनजीविकालाई सहज बनाउने ठोस आधार तयार गर्नका निम्ति विश्वासिलो र भरोसायुक्त भूमिका खेल्न सकोस् । वास्तवमा अहिलेको अनिश्चितता र अन्यौल नयाँ नेतृत्वका निर्माणका लागि एउटा चुनौती र अवसरको समय पनि हो । अनि हामी सकारात्मक र सफल दिशातिर जाने कि असफल भएर अँध्यारो सुरुङभित्र पस्ने र फँस्ने भन्ने प्रश्न पनि हाम्रा अगाडि यतिबेला ठिंग उभिएको छ ।

अनि यतिबेला हामीले अन्तर्राष्ट्रिय परिदृष्यलाई हे¥यौँ भने पनि यो ठूलो उथलपुथलकै कालखण्डबाट परिस्थिति गुज्रिरहेको देखिन्छ । हुन पनि निरन्तर परिवर्तनकारी समयको सुई कतै ठहरिँदैन र त्यो हलचलकै अवस्थामा रहिरहेको हुन्छ । यस परिप्रेक्षमा हेर्दा नेपालले एउटा अपेक्षाकृत अलिक स्थायी राष्ट्रिय व्यवस्थाको खोजी गरिरहेको छ । यसो हुनु आवश्यक र निश्चित पनि छ । यद्यपि समयसापेक्ष स्थायित्वको परिवेश शीघ्र नै बन्ला या अलिक बढी नै समय लाग्ला, यो परिवर्तन शान्तिपूर्ण किसिमले होला कि हिंसात्मक स्थिति पनि विकसित होला अहिले नै यकिन गरेर यस बारे कसैले केही भन्न सक्तैन र सक्ने कुरा पनि वास्तवमा होइन । तर, आज विश्वभरि र नेपालमा पनि के कुरा प्रष्ट र अखण्डनीय बन्दै गएको छ भने अब उत्पन्न या खडा हुने नयाँ विश्व व्यवस्था र नेपाली समाज व्यवस्थाको नेतृत्व भने कुनै एउटा समुदाय या समूह विशेषको वर्चश्वको रूपमा एकल हातमा हुने छैन । यो विविध समुदायहरू र समूहहरूको विश्वासिलो आधारमा खडा राष्ट्रिय एकताको बीचबाट मात्र सम्भव हुन सक्नेछ ।

आजको विश्व बहुध्रुवमा जान खोजेको र गइरहेको जस्तै नेपाली समाज पनि कुनै अहिलेसम्म खाइपाइ आएका ठालु अभिजात वर्ग र समुदायको भरमा अब चल्न सक्ने स्थिति छैन । आम जनसमुदाय र विशेषगरी शोषित पीडित नेपाली जनसमुदाय र जनवर्गको सामयिक र सामूहिक हितको आधारमा मात्र देश सही दिशामा अघि बढ्न सक्ने र सम्हालिन सक्ने स्थिति बन्ने आभाष आजको स्थितिले दिइरहेको छ । यस स्थितिले स्वभावतः नयाँ नेतृत्व, नयाँ सामाजिक संरचना र नयाँ कानुन तथा नयाँ नयाँ संस्थाहरूको उपस्थितिको ठोस माग गर्दछ । फलतः कुनै एउटा हिजोदेखि नै वर्चश्वशाली शक्तिको भरमा रहने, हुने यथास्थिति अब कायम रहन र त्यसैको प्रभावमा समाज प्रवाहित भइरहन सक्तैन ।

हुन पनि जसरी हिजो विश्वमा खास आर्थिक र सैनिक शक्तिको बलमा नयाँ अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्था निर्माण गरिन्थ्यो र त्यसलाई अन्य सबै देशहरूले दबाबमा परेर भए पनि बाहिर देखाउँदा स्वेच्छाले देखाउने या त अनिच्छापूर्व स्वीकार गर्ने गर्दथे यस्तो स्थिति हामी धेरै अघिको कुरा नगरी दोस्रो विश्व युद्धको अन्त्यदेखि यता विश्वमा अमेरिकी वर्चश्व चलेको अवस्था उदाहरणको रूपमा लिन सक्तछौँ । तर अब त्यसरी विश्व चल्दैन र एउटै देश पनि पहिलेदेखि चलिआएको वर्ग या अभिजात वर्ग विशेषको एकल वर्चश्वमा चल्न सक्ने स्थिति विज्ञान र प्रविधिको अपूर्व विकासलगायत अन्य विकसित विभिन्न अर्थ–सामाजिक कारणले गर्दा कायम रहन सक्तैन ।

वास्तवमा आजको स्थितिको सर्सर्ती आँकलन गर्दा सम्भावित तीन वटा तस्बिर देखा पर्न सक्ने अनुभूत गर्न सकिन्छ । अहिले देखिँदै आएको पहिलो तस्बिर के हो भने विश्वमा चीन आफ्नो आर्थिक तथा सैनिक शक्तिको विकास र विस्तारसँगै विश्व इतिहासको सबैभन्दा शक्तिशाली देश बन्ने दिशामा दृढतापूर्वक अग्रसर छ । कतिपय आँकलनकर्ताहरू त केसम्म भन्न थालेका छन् भने चीनले अहिलेदेखि नै यो भूमिका स्वीकार गर्न थालिसकेको पनि छ । यद्यपि कतिपयले भने चीन त्यो स्थितिमा पुगिसकेको स्वीकारेका छैनन् र त्यसो भइसकेको स्विकार गर्नु अपरिपक्व र जल्दीबाजी हुन्छ पनि भनिरहेका छन् ।

उनीहरू त्यसको के ठूलो कारण दर्शाउँछन् भने केही वर्ष पहिलाको भन्दा चीनको अर्थव्यवस्था कोभिड–१९ को कारणले समेत यतिबेला केही ओरालो लागेको स्थिति छ र त्यसले गर्दा चीनको राजनीतिक व्यवस्था पनि कमजोर हुन पुग्ने सम्भावना हुन्छ र त्यो बढी आत्मकेन्द्रित पनि हुन पुग्दछ । विश्वको अर्को यो भन्दा भिन्न तस्बिर सत्यको बढी नजिक छ भन्ने मत राख्ने विद्वान विश्लेषकहरू पनि छन् । त्यो के भने अब चीन र अमेरिका, दुबैको संयुक्त व्यवस्था बन्न जान्छ र दुबैले एकअर्कालाई परस्पर प्रभावित हिस्साको रूपमा चुपचाप स्वीकार्दछन् भने दुबै एकअर्कासँग निकै कडा प्रतिस्पर्धा पनि गरिरहेका हुन्छन् ।

तर यस्तो प्रकारको संयुक्त जस्तो देखिएको स्थितिमा यदि कसैले निर्विरोध प्रभूत्व जमाउन खोज्यो भने त्यतिबेला विश्व व्यवस्था अहिलेभन्दा अझ अस्थिर भएर जाने खतराको आशंका पनि त्यत्तिकै छ । अर्को तेस्रो तस्बिर हो बहु ध्रुवीय व्यवस्था उत्पन्न हुने दिशामा विश्व समुदायको अग्रसरता हो, जसको संरचना धेरै हदसम्म विश्व नेतृत्व लिने खालको बन्न सक्तछ । यस्तो खालको व्यवस्था दुई सय वर्षभन्दा अघि सन् १८१५ मा भियना कांग्रेसमा बनाइएको थियो । त्यसलाई झन्डैझन्डै सय वर्षसम्म १९१४ मा पहिलो विश्व युद्धको आरम्भसम्म कायम गरिएको थियो र त्यसले विश्वमा एककिसिमको अमनचयन कायम राख्न सकेको थियो भनिन्छ । यो अन्तर्राष्ट्रिय परिदृष्यमा अहिले हुन थालेको या देखा पर्न थालेको २१आँै शताब्दीको बहुध्रुवीय व्यवस्थाको अनुरूप देखिन्छ र यो परिवर्तन हाम्रोजस्तो विकासशील देश अनुकूल हुन सक्ने अपेक्षासमेत गरिन्छ ।

यद्यपि हामी अहिले केवल एउटा नैतिकवान, साहसी र संकल्पबद्ध राजनीतिक नेतृत्वको अभावमा एउटा कमजोर र फितलो किसिमको राजनीतिक परिवर्तनको कालखण्डबाट गुज्रिरहेका छौँ । देशमा प्रचुर प्राकृतिक स्रोत साधन र निकै ठूलो जैविक विविधता भइकन पनि हामी परनिर्भर परमुखापेक्षी विकासको गतिमा हाम्रो देश धेरैपछि रहेको नाजुक अवस्थामा छ । देशको सबैभन्दा ऊर्जाशील युवा शक्ति रोजीरोटीको खोजीमा खाडीका मुलुक, मलेसिया, कोरिया लगायतका देशहरूमा आश्रय लिन पुगिरहेको स्थिति छ ।

यस्तो अवस्थामा उदय हुन सक्ने या हुन लागेको बहुध्रुवीय विश्वबाट पनि उचित र आवश्यक लाभ लिन या उठाउन सक्ने स्थिति बन्न सकेको या बनेको छैन । निश्चय पनि विश्व बहुध्रुवीय दिशातिर अग्रसर भइरहँदा हामीले पनि एक ध्रुवतिर नलागी सुख छैन र त्यो अहिलेको विश्वलाई सर्सती हेर्दा एसियाली ध्रुवमै हाम्रो संलग्नता हुने स्थिति प्रष्ट देखिन्छ । निश्चय यसरी अहिले विश्व बहुध्रुवीय दिशातिर अग्रसर भइरहँदा हामीले पनि एक ध्रुवतिर नलागी सुख छैन र त्यो अहिलेको विश्वलाई सर्सर्ती हेर्दा एसियाली ध्रुवमै हाम्रो संलग्नता हुने स्थिति देखिन्छ ।

सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा के छ भने हाम्रो देशलाई यतिबेला अपेक्षाकृत एउटा सापेक्ष स्थिरताको आवश्यकता छ । त्यसैले पनि हामी विश्व शान्ति र सुरक्षा कायम होस् भन्ने कुरामा केन्द्रित हुने गर्दछौँ । यस सन्दर्भमा खासगरी विश्वमा बढ्दो गर्मी, जलवायु परिवर्तन, विभिन्न माहामारीहरू, साइबर अपराध, अवैध लागू पदार्थहरूको तस्करी, अन्तर्राष्ट्रियरूपमा बढ्दो आतंकवादजस्ता समकालीन रूपमा बढ्दै गएका गम्भीर समस्याहरूको विश्व समुदायले एकाग्र र एकजुट भएर समाधान निकाल्नुपर्दछ भन्ने कुरातर्फ नै लाग्न प्रेरित गर्दछ । के कुरा सही हो भने विश्वमा एउटा शक्तिशाली पद्धति र व्यवस्था कायम भयो भने त्यसले अरू सबै समस्या हल गर्न गराउन सहज वातावरण बन्छ नै र विभिन्न देशलाई पनि त्यसले सही दिशामा अग्रसर हुन दबाबकारी भूमिका खेल्न सक्तछ नै । तर त्यस्तो विश्व पद्धति बसाल्न सहज र सरल भने अवश्य पनि छैन ।

उल्लेख गर्ने नै हो भने आजको अमेरिका १९५० को दशकयता विश्वको एउटा सबैभन्दा शक्तिशाली मुलुकको रूपमा विश्व व्यवस्थामा अहिलेसम्म पनि हाबी रहेको छ । तर, पश्चिमा प्रभुत्वले सदियौँदेखि आकार लिँदै आयो । यसरी भन्नुपर्दा वस्तुतः अमेरिका वास्तवमा पश्चिमा प्रभुत्वको जनक देश भने होइन बरु त्यो प्रभुत्वको एउटा वारिस देशचाहिँ हो । तर अब कुनै पनि देशले अरू सबै देशको नेता बन्ने आकांक्षा राख्दछ भने उसलाई त्यस्तो विरासत मिल्ने अवस्था छैन, जस्तो अमेरिकाले प्राप्त गरेको थियो ।

यद्यपि चीन प्राचीन सभ्यता भएको देश र अहिलेको विकासमा विश्वमा अग्रणी भएको कारणले त्यो भूमिका निर्वाह गर्न अग्रसर हुन सक्तछ । तर, चीनको चरित्र र उसले विगतमा भोगेका अनेकौँ बाह्य दबाब र प्रभावका भयावह कठिनाइहरूका कारण भिन्नै किसिमले बनेको र परस्पर मैत्री र समान साझेदारका रूपमा आफूलाई विश्वका अगाडि प्रस्तुत गर्ने कुरानै उसले सर्वोपरी राखेको देखिन्छ । त्यसैले चीन बहुध्रुवीय विश्वकै पक्षमा रहेको छ र विश्व शान्ति, समानता र समुन्नतिका निमित्त हिजोको जस्तो एक ध्रुवीय सोच आजको निमित्त सुहाउँदा पनि सुहाउँदैन र बहुध्रुवीय सामूहिक परिचालन, परस्पर अन्तरनिर्भरता सम्मानपूर्ण र समान साझेदारी अबको विश्वको गति र बिकासको बाटो हो भन्ने निष्कर्ष निस्कन्छ । यही नै अर्थात साझा समुन्नति र विकासको बाटो नै राष्ट्रिय राजनीतिको पनि आजको सापेक्ष मूल बाटो हो ।

नेपालले बद्लिँदो नेपाली जनताको आकांक्षा र विश्वको बद्लिँदो परिस्थितिबाट लाभ लिन सक्ने गरी आफ्नो नेतृत्वको विकास गर्न सक्नु र सिक्नु पर्दछ । त्यसामम रहेका बाह्य र आन्तरिक बाधा अड्चनहरूलाई पञ्छाउन सक्नुपर्दछ । यसरी मात्र नवोन्नत नेतृत्वको निर्माण हुने आधार तयार हुन्छ । यही नै नयाँ नेपालको आजको बद्लिँदो परिस्थिति सापेक्ष मूलबाटो पनि हो । अनि समुन्धानत र वैज्ञानिक मूल्य पद्धतिमा आधारित भएर यस यथार्थमा अडिग हुन सकेमा मात्र सही नेतृत्व निर्माण हुन सही दिशामा अघि बढ्न सक्छ । अन्यथा नेतृत्वको खडेरी फेरि पनि हाम्रो नियति बनिरहनेछ ।