दसैँ, तिहार र छठको सामाजिक र सांस्कृतिक महत्व

आश्विन शुक्ल प्रतिपदादेखि पूर्णिमासम्म मनाइने दसैँ र कार्तिक कृष्ण त्रयोदशीदेखि द्वितियासम्म पाँच दिनको चाड–पर्व तिहारलाई विभिन्न आख्यान आस्थाअनुरूप मनाइएता पनि विशुद्ध नेपाली परम्पराका चाड–पर्व मानिन्छ । विशेषतः दसैँ वर्षमा चारपल्ट मनाइन्छ, चैतशुक्ल प्रतिपदादेखि रामनवमीसम्म चैते दसैँ, माघशुक्ल प्रतिपदादेखि दशमीसम्म माघे दसैँ, आषाढ शुक्ल प्रतिपदादेखि दशमीसम्म हिले दसैँ र आश्विन शुक्ल प्रतिपदादेखि दशमीसम्म बडा दसैँ ।

तर, मनाउने क्रममा बडादसैँ विशेष चर्चितढंगले मनाइन्छ । वेद मान्नेलाई वैदिक भनिन्छ, तर दसैँ–तिहार वैदिक, बौद्धले मात्र मनाउने एकल पर्व नभई नेपाली हावापानी सुहाउँदो विशुद्ध नेपाली परम्पराको चाड–पर्व हो । हामी नेपालीले अनुभूति गर्न सक्छौँ, चैत, वैशाख, जेठमा हावाहुरीले दुःख दिने, असार, साउन र भदौमा बाढी–पहिरो र वर्षात्ले सताउने, मंसिर, पुुस र माघमा जाडोले कठ्यांग्रिने नेपाली हावापानीको स्वभाव हो । यसप्रकार अनेक उपद्रवबाट बच्दै ठूलो रोगव्याधि, दुःखबाट पार पाएको खुसीयालीमा आश्विन–कार्तिकको ऋतुराज शरदमा नेपालीले आ–आफ्नो महान् चाड दसैँ र तिहार मनाउन थालिएको हो । हावापानी सुहाउँदो चाड–पर्व जसले जुनसुकै नाम–रूपमा मनाउन सकिने नेपाली परम्पराको चाड–पर्व दसैँ–तिहार हो भन्न सकिन्छ ।

दसैँ वर्षमा चारपल्ट मनाइन्छ, चैतशुक्ल प्रतिपदादेखि रामनवमीसम्म चैते दसैँ, माघशुक्ल प्रतिपदादेखि दशमीसम्म माघे दसैँ, आषाढ शुक्ल प्रतिपदादेखि दशमीसम्म हिले दसैँ र आश्विन शुक्ल प्रतिपदादेखि दशमीसम्म बडा दसैँ । तर, मनाउने क्रममा बडादसैँ विशेष चर्चितढंगले मनाइन्छ । वेद मान्नेलाई वैदिक भनिन्छ, तर दसैँ–तिहार वैदिक, बौद्धले मात्र मनाउने एकल पर्व नभई नेपाली हावापानी सुहाउँदो विशुद्ध नेपाली परम्पराको चाड–पर्व हो ।

उपत्यकावासी नेवारहरू दसैँलाई मोहनी र तिहारलाई स्वन्ति मान्छन् । दसैँको पहिलो दिन घटस्थापना (नलास्वनेगु) का दिन देवताको कोठामा नदीको पवित्र बालुवा ल्याई चोखो गरी विधिपूर्वक जौ, तिल, मकैं, गहुँको जमरा राखिन्छ । हनुमानढोका र टोल–टोलका तलेजु घरमा जमरा राखी बाँड्ने परम्परा छ ।

घटस्थापनाको भोलिपल्टदेखि नवरथा घुम्न जाने गरिन्छ । जसअनुसार काठमाडौंमा भद्रकाली (लुमडी), संकटा, महांकाल, शोभा भगवती, इन्द्रायणी (लुतिमरु अजिमा), नक्साल भगवती, मैतिदेवी, कालिकास्थान, टुँडालदेवी (तोर्णे अजिमा), दक्षिणकालीलगायतका शक्तिपीठमा दर्शनार्थी पुग्ने गर्दछन् । त्यस्तै पाटनमा १० महाविद्या (भैरवी, सिद्धिलक्ष्मी–पूर्णचण्डी, मातङ्गी, तारा–खड्गयोगिनी, बंगलामुखी, त्रिपुरा सुन्दरी, काली, भुवनेश्वरी, धुमावती र छिन्नमस्ता) पूजिन्छ भने भक्तपुरमा नवदुर्गा (शैलपुत्री, ब्रह्मचारिणी, चन्द्रघण्टा, कुस्माण्डा, स्कन्दमाता, कात्यायनी, कालरात्री, महागौरी र सिद्धिधात्री) लाई विशेष सम्मानका साथ पूज्ने र पञ्चवली (हाँस, कुखुरा, भेडा, बोका र राँगा) दिने गरिन्छ । जीवित देवी कुमारीलाई मूल मानी मातृशक्तिको सम्मान र पृथ्वी माता, घरको मूलढोकामा पूज्ने चलन दसैँमा हुन्छ ।

नवरथाको सातौँ दिनमा वा सप्तमीका दिन गोरखा दरबारबाट मगर समुदायलाई बोकाई हनुमानढोकाभित्र नवपत्रिका (केरा, कल्चु, हलेदो, वैजयन्ती, बेल, दारिम, अनार, अशोक, मानापिडालुको बोट, पात र धानको बाला) तरिकासँग बोकेर फूलपाती भित्र्याउने र टुँडिखेलमा राष्ट्र प्रमुखको उपस्थितिमा फूलपाती बढाई गरिन्छ । यसलाई मगर र नेवार, खस ब्राह्मण समुदायबीचको सुमधुर सम्बन्धका रूपमा लिइन्छ । आश्विन शुक्ल अष्टमीका दिन मूल दसैँ नुहाइधुवाइ गरेर शुद्ध चोखो भई समयबजी (समय, चिउरा, कालो भट्मास, छोयला, गोजा) आदि राखेर पेखालुखा (घरको मूल ढोकाअगाडिको पृथ्वी), गणेश (गणशक्ति) र पञ्चबुद्ध पूजा गर्ने गरिन्छ ।

‘थापँ’ पूजा गरी साँझ नेवार समुदायमा ‘कुछीभोय’ भनी केराको पातमा कुछी (दुई माना चिउरा) नौ थरी घासा (राँगाको मासु, बोडी, साग, आलु, तरकारी, अचार आदि) राखी भोज खाइन्छ । दुई माना कुछी भोज खान नसक्नेहरूले मानाभित्र कागज कोचेर पनि भागमा दुई माना पु¥याउँछन् । त्यसैगरी, महानवमीलाई कौलाथ्व नवमी, (आश्विन शुक्ल नवमी) लाई दसैँको मूल कालरात्रि भनी महालक्ष्मी, महासरस्वती, महाकालीको पूजा गरिन्छ ।

अन्न, धन, शास्त्र (अर्थ, ज्ञान र शक्ति) सधैँ स्थिर रहोस् भन्ने उद्देश्यका साथ देवीलाई कुखुरा, हाँस, बोका, राँगा, च्याङ्ग्रा आदि बली दिइन्छ । पूजास्थलमा संस्कारअनुरूप बजु, घन्टा, ताला, पुस्तक, अन्न, कुटो–कोदालो, हातहतियार स्थापना गरी नेवारहरूमा यस दिन माकः चामा मोहनी (कालो टीका) थाप्ने गरिन्छ । यस दिन कारखाना, पसल, मेसिन, सवारी साधनलाई समेत पूजा गरिन्छ । काठमाडौंको हनुमानढोकास्थित तलेजु मन्दिर भक्तजनका लागि खुल्ला गरिन्छ ।

आश्विन शुक्ल दशमी (कौलाथ्य दशमी) का दिन बिहान नित्यपूजा चोखोनितो गरी घटस्थापना (थाप) का दिन राखिएको जमरा घरको मूल महिलाले पूजा गरी निकाल्छन् । यसदिन आगमबाट रातो वस्त्र लगाई कुमारी, पहेंलो वस्त्र लगाई वसुन्धरा, सुन्तला रंगका लुगा लगाई अजिमा र नीलो लुगा लगाई भैरवको पायो पनि निकालिन्छ । असन पायो भने एकादशीका दिन निकालिन्छ । विजया दशमीका दिनदेखि मान्यजनका हातबाट टीका थाप्न जाने परम्परा आश्विन पूर्णिमासम्म कायम रहन्छ ।

पारिवारिक सम्बन्ध सुमधुर बनाउने दसैँलाई मातृशक्तिको उपाशना र उन्मुक्तिका दिनका रूपमा लिइन्छ । दशमीको भोलिपल्ट मरु गणेशलाई देवता घरमा राखी खट्जात्रा गरिन्छ । आश्विन शुक्ल चतुर्दशीका दिन काठमाडौंको श्रीघः मा दीपावली हुन्छ भने कोजाग्रत पूर्णिमाको साँझ कौशी, बुइँगलमा मत्र्यमण्डलमा घुम्न आउने महालक्ष्मीको पूजा हुन्छ ।

बाँसको टुप्पामा आकाशदीप झुण्ड्याएर बाल्ने र रातभर जाग्राम बस्ने परम्परा छ । तराई र भारतको बिहारमा विजया दशमी माटोको कलात्मक दशहाते महिषमर्दिनीको मूर्ति बनाई ठूलो हर्षोल्लासपूर्वक पूजा गरी मनाइन्छ । दशमीको भोलिपल्ट सिन्दूरजात्राका साथ नदी, तलाऊ, पोखरीमा पु¥याई सेलाइन्छ । संसार अनित्य छ, त्यसैले सुन्दर सिर्जनाहरू यसरी नै अन्त्य हुन्छ भन्ने सन्देश प्रवाह गर्न कलात्मक मूर्ति नदीमा सेलाउने परम्परा बसेको बताइन्छ ।

०७६ सालको तिहार सँघारमा छ । सबै धर्म–संस्कृतिमा ईश्वरलाई चराचर जगतको सृष्टिकर्ता मानिन्छ । क्रिश्चियन धर्मका ‘गड’, मुस्लिमहरूको ‘अल्लाह’ र हिन्दू धर्मका ‘ईश्वर’ एउटै कोटीका सम्बोधनहरू हुन् । चराचर जगतको सिर्जना, सञ्चालन र नियन्त्रण गर्ने परमेश्वर परमात्मा निराकार, सर्वव्यापक र सर्वशक्तिमान् रहन्छन् भन्ने धार्मिक मान्यता रहन्छ । परमेश्वर, अल्लाह वा गड भनेर मानिने ईश्वर जन्म–मृत्युबाट मुक्त हुन्छन् ।

अर्थात् ईश्वर भनेको अजन्मा र नित्य हुन्छन् । त्यो जन्मने–मर्ने गर्दैन । त्यसको कुनै निश्चित रूप–आकृति पनि हुँदैन । त्यही अविनाशी र सर्वव्यापी तत्वलाई परमात्मा–परमेश्वर भनेर धर्मग्रन्थहरूले परिभाषित गरेका हुन् । भगवान् दोस्रो कोटीमा गनिन्छन् । अंग्रेजी भाषामा भगवान्लाई गड भनिदैन, लर्ड भनिन्छ । भगवान्हरूको निश्चित रूप–आकृति हुन्छ । तिनीहरूको जन्म–मृत्यु पनि हुन्छ । जीवनकालमा असाधारण चमत्कार गरेर मानव समाजलाई अनुगृहित गराउने र दिग्दर्शन गर्ने महान् आत्माहरूलाई भगवान्को दर्जा मिल्छ । उनीहरूमा अतिमानुषिक शक्ति रहने भएको हुनाले त्यो क्षमता लोककल्याणमा लगाउँछन् ।

हिन्दू धर्मका शिव, विष्णु, राम, कृष्ण, परशुराम, बुद्ध धर्मका शाक्यमुनि सिद्धार्थ गौतम, महावीर जैन, मुस्लिम धर्मका मोहम्मद र क्रिश्चियन धर्मका यशु ख्रिष्ट आदि यो कोटीमा पर्दछन् । हिन्दू धर्ममा यो कोटीमा भगवती, दुर्गा, गौरी आदि महिलाहरू पनि सामेल छन् । तेस्रो श्रेणीमा देवी–देवताहरू पर्दछन् । अंग्रेजी भाषामा देवी–देवतालाई ‘डाइटिज’ भनिन्छ । हिन्दू धर्ममा त देवी–देवताहरूको संख्या तेत्तीसकोटी छ भनेर मानिन्छ ।

आज पनि असल चरित्र र भलाद्मी स्वभावको मानिसलाई समाजले ‘देवता’ भनेर आदर–सम्मान गर्छ, प्रशंसा गर्छ । हरेक कालखण्डमा त्यस्ता असल मानिसहरू जन्मदै रहन्छन् । त्यसैले दसैँ–तिहार विशुद्ध नेपाली परम्पराको चाड–पर्व मान्ने गरिन्छ । यसैगरी, तराई भेगमा विशेषताका साथ मनाइने छठ पर्व अहिले देशव्यापीरूपमा मनाउन थालिएको छ ।