लोप हुँदै दमाहा

पछिल्लो समय सुदूरपश्चिम प्रदेशका विभिन्न बजारमा भित्रिएका आधुनिक बाजाका कारण दमाहा बाजा संकटमा पर्दै गएको छ । विवाह, न्वारान र पूजाआजामा अनिर्वाय रूपमा बजाउनुपर्ने यहाँको दमाहा बाजा पछिल्लो समय लोप हुने अवस्थामा पुगेको छ ।

दमाहा बाजाको छुट्टै महत्व रहिआएको भए पनि युवा पुस्ताले बजाउन खासै चासो नदिँदा यो पेसा नै संकटमा पर्दै गएको दिपायल पिपल्लाका स्थानीय दीर्घबहादुर बोगटीले बताउनुभयो । ‘बजारमा आधुनिक बाजा आएपछि युवा पुस्ताले दमाहा बजाउन खासै चासो देखाएनन्,’ उहाँले भन्नुभयो, ‘यदाकदा मात्रै यो बाजा बजेको देखिन्छ ।’ जिल्लाका ग्रामीण क्षेत्रमा बढी प्रयोग हुने यो दमाहा पछिल्लो समय गाउँबाट पनि क्रमिक रूपमा लोप हुने अवस्थामा पुगेको बताइएको छ ।

सुदूरपश्चिम नेपालको कला–संस्कृतिसँग जोडिएको दमाहा बाजा क्रमिक रूपमा लोप हुने अवस्थामा पुगेपछि यहाँका बूढापाकाहरू चिन्तित बन्न थालेका छन् । सुदूरपश्चिमका दलित अर्थात् नेपाली (ढोली) थरका व्यक्तिले मात्रै उक्त बाजा बजाउने चलन रहेको छ । नेपाली थरका व्यक्तिले मात्रै उक्त बाजा बजाउने चलन भए पनि उक्त बाजा बनाउने काम लुहार तथा सजाउने (बखर्ने) काम सार्की थरका व्यक्तिले गर्ने नियम रहेको छ । यो पेसातर्फ युवा पुस्ताको ध्यान तान्न नसक्दा दमाहा बाजा नै लोप हुने अवस्थामा पुगेको केआई सिंह गाउँपालिका वडा नं ५ का स्थानीयवासी चक्रराज जोशीले बताउनुभयो ।

‘दमाहा बाजा संरक्षण नगरिए यो बाजा चाँडै लोप हुने देखिन्छ,’ उहाँले भन्नुभयो, ‘लोप हुनबाट जोगाउन भए पनि यसको संरक्षण गर्न जरुरी भएको छ ।’ बाजा लोप भए पछिल्लो पुस्ताले थाहै नपाउने भई संस्कृति नै धरापमा पर्ने चिन्ता स्थानीय बुढापाका व्यक्त गर्छन् ।

बाहिरी संस्कृति भित्रिएर स्थानीय कला संस्कृति हराउन लागेकाले नयाँ पुस्तालाई जानकारी गराउन समय समयमा स्थानीय कला संस्कृतिका साथै दमाहा बाजासम्बन्धी मेला–महोत्सवको आयोजना गरिनुपर्ने डोटीका स्थानीय कलाकार सूर्य विरही साउदले बताउनुभयो ।

उहाँले भन्नुभयो, ‘बाहिरी कला संस्कृति भित्र्याउनुभन्दा आफ्नै कला संस्कृतिको जगेर्ना गर्नु अति आवश्यक छ ।’ आधुनिक बाजा भित्रिएका कारण आफूहरूले पुर्खौंदेखि बजाउँदै आएको दमाहा लोप हुने अवस्थामा पुगेको जोरायल गाउँपालिका–५ का दमाहावादक धनीराम नेपालीले बताउनुभयो । उहाँले भन्नुभयो, ‘जमाना नै आधुनिक बाजाको पछि लाग्यो । हाम्रो बाजा कसैले मगाउँदैनन् । बाजा नै संकटमा पर्दैछ ।’

पञ्चेबाजा बोलाए ४० देखि ५० हजार रूपैयाँ तथा साना बाजा बोलाए २० देखि २५ हजार रूपैयाँ लिने गरेको दिपायल राजपुरका स्थानीयवासी तेज विष्टले बताउनुभयो । उहाँले भन्नुभयो, ‘अन्य बाजाभन्दा हाम्रो बाजा सस्तो भए पनि संरक्षण नहुँदा समस्या भएको छ । सबै गाउँपालिकाले आफ्नो ठाउँमा भएका दमाहा बाजा संरक्षण गर्न जरूरी भएको छ ।’

दमाहा नेपाली बाजा हो । यो बाजाको पिँधतिर सानो र मुखतिर ठूलो हुँदै आएको हुन्छ । भिउँट जस्तै आकारको, तामाको भाँडोलाई छालाले मोहोरिएको बाजालाई सुदूरपश्चिममा दमाहा बाजा भन्ने गरिन्छ । यसलाई गजो अर्थात् लौरोले हानेर बजाइन्छ । यसलाई सानो खालको नगराका रूपमा पनि हेरिन्छ ।

यसलाई पञ्चैबाजा समूहको ताल बाजामा लिइन्छ । यो घाँटीमा भिरेर बजाइन्छ । यो बाजा बजाएपछि यसको आवाज गुइँ… गुइँ… गरेर सुनिन्छ । पानीले दुई दिन जति भिजाइएको दमाहा राम्रो बज्ने गरेको दमाहा बखर्ने अर्थात् दमाहामा छाला लगाउने गड्सेराका स्थानीयवासी जोगी सार्कीले बताउनुभयो । उहाँले भन्नुभयो, ‘मरेको गोरुको लाछा दुई दिन पानीमा भिजाएपछि मात्रै छाला नरम हुन्छ र बर्खन सजिलो हुन्छ, आवाज पनि बढी आउँछ ।’ विशेष गरी सुदूरपश्चिमका दमाई अर्थात नेपाली थरका व्यक्तिले मात्रै यो बाजा बजाउने चलन रहेको छ ।

सुदूरपश्चिममा हुने हरेक शुभकार्यमा गाउँघर नै गुञ्जायमान हुने गरी विभिन्न ताल र शैलीमा उक्त दमाहा बाजा बजाउने चलन रहेको दिपायलका समाजसेवी घनश्याम पाठकले बताउनुभयो । आजभोलि दमाहा बाजासँग जोडिएको नाच कतै कतै मात्र देख्न र बजेको सुन्न पाइन्छ ।

यो पेसातर्फ युवा पुस्तालाई उत्प्रेरित गर्न नसक्दा दमाहा बाजा नै लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेकाले यसको संरक्षणका लागि आफूहरू लागिपरेको जोरायल गाउँपालिकाका अध्यक्ष दुर्गादत्त ओझाले बताउनुभयो । उहाँले भन्नुभयो, ‘सुदूरपश्चिमको कला संस्कृतिको पहिचान दमाहा बाजा लोप हुन थालेपछि हामीले यसको संरक्षण गर्ने अभियान चलाउँदै छौँ । यसको संरक्षण गरेरै छाड्छौँ ।’

समय–समयमा स्थानीय कला संस्कृति झल्किने मेला–महोत्सव आयोजना गरी परम्परागत बाजा र नाचहरूलाई प्रोत्साहन गरिनुपर्ने उद्योग वाणिज्य संघ डोटीका महासचिव दीपकबहादुर खड्काले बताउनुभयो । दमाहा बाजा विस्तारै लोप हुन थालेपछि यसको तालमा नाचिने सुदूरपश्चिमका छलिया, ढुस्को, भैनी, धमारी, चैतलगायतका मौलिक नाचहरू पनि लोप हुन थालेका छन् ।

बालिघरे प्रथाका रूपमा दमाई जातिका मानिसले पहिलेको समयमा दमाहा बजाए बापत अनाज अर्थात् खाद्यान्न लिने परम्परा रहेको दिपायल ढालपडाका ७० वर्षीय स्थानीयवासी दली नेपालीले बताउनुभयो । उहाँले भन्नुभयो, ‘हाम्रो पालामा दमाहा बजाएबापत अन्न लिने चलन थियो । अहिले ब्यान्ड बाजा भन्छन् । तालसुर केही हँुदैन । बजाउँछन्, पैसा लिन्छन् र जान्छन् ।’

सुदूरपश्चिमका नौ वटै जिल्लामा पञ्जेबाजामा सबैभन्दा बढी दमाहा बाजालाई महत्व दिने गरिएको छ । आदिकालमा भगवान् शिवले डमरूसँगै दमाहालाई पनि मन पराएपछि त्यतिवेलादेखि नै यसको प्रचलन बढेको किंवदन्ती पाइन्छ ।